Prononco de Esperanto
L. L. Zamenhof, la iniciatinto de la lingvo Esperanto, priskribis la Esperantan prononcon per komparo de ĝiaj sonoj kun analogaj sonoj en pluraj gravaj Eŭropaj lingvoj kaj per deklaro de la principo "por unu sono unu litero". Dum sia pli ol unujarcenta uzo, Esperanto disvolvis norman prononcon, inkluzive de akceptitaj detaloj de la sonsistemo,[1] sonkunmetado,[2] kaj frazmelodio,[3] tiel ke nun eblas paroli pri ĝusta Esperanta prononco kaj ĝuste formitaj vortoj sendepende de la lingvoj origine uzataj por priskribi Esperanton.
Prononca normo
[redakti | redakti fonton]Konsiderante ke la prezento de la prononco en la Fundamento de Esperanto ellasas multajn detalojn kaj ke oni povas renkonti sufiĉe vastan variadon en la efektiva prononco de Esperanto, eĉ se oni konsideras nur homojn, kiuj gramatike kaj vortprovize bone regas Esperanton, oni povus dubi pri la ekzisto de prononca normo, kiu detale determinas kio estas bona Esperanta prononco kaj kio ne. Tamen diversaj studoj, precipe la tre sistemeca studo, kiun Oksana Burkina faris por sia doktoriĝo,[4] montras ke Esperanto-parolantoj havas tre unuecan opinion pri bona prononco, kaj ke sekve la prononca normo ekzistas kiel socia fenomeno en la komuna konscio de la Esperanto-parolantoj.
Ĉi tiu prononca normo estiĝis sen lingva planado surbaze de internacia parola uzado de Esperanto.[5] En la estiĝo de ĉi tiu normo aparte rolis unuflanke la strebadoj al bona interkompreno, al la Zamenhofa idealo "por unu sono unu litero" kaj al la forigo de nacilingva influo, kaj aliflanke kelkaj malimplicite transdonataj opinioj pri boneco kaj malboneco de diversaj prononcoj.[6][7] Unu ekzemplo de parto de la prononca normo kiu firmiĝis pro tia malimplicite transdonataj opinioj estas la norma prononco de la fonemo /r/ kiel langopinta vibro [r].[8] La Fundamento de Esperanto samtempe egaligis la Esperantan /r/ kun la sufiĉe diversaj /r/-oj de la lingvoj angla, franca, germana, pola kaj rusa, kaj sekve lasis pli da libereco por la prononco de /r/; sed jam baldaŭ aperis la opinio ke la vibra langopinta [r] (kiel en la rusa kaj pola, kaj aldone ankaŭ en la itala) estas bona prononco, kaj tiu opinio iĝis parto de la nun firmiĝinta prononca normo. Aliflanke la Plena Manlibro de Esperanta Gramatiko konsideras la vibran uvulan [ʀ] "tute bona alternativo".[9]
Kie ne estas aparta mencio de nenormaj variaĵoj, la resto de ĉi tiu artikolo klarigas ĉi tiun norman prononcon de Esperanto. Ĉar Esperanto estas lingvo kies parolantoj ĝenerale ne parolas ĝin kiel ĉefan lingvon, la reala prononco relative ofte devojiĝas de ĉi tiu normo sub la influo de aliaj lingvoj. Listo de kutimaj devojiĝoj troviĝas en la artikolo Listo de misprononcadoj.
Fonemaro
[redakti | redakti fonton]Esperanto havas 23 konsonantajn kaj 5 vokalajn fonemojn.[10] La du duonvokaloj /j/ kaj /w/ ĉi tie estas klasigitaj kiel konsonantoj. Fakte laŭ ilia artikulacio ili similas al vokaloj, sed ili funkcias kiel konsonantoj.[10]
Konsonantoj
[redakti | redakti fonton]| Tipo | Lipa | Dento- karna |
Post- dento- karna |
Palata | Vela | Glota | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Naza | m | n | |||||
| Eksploda | senvoĉa | p | t | k | |||
| voĉa | b | d | ɡ | ||||
| Ekfrota | senvoĉa | t͡s | t͡ʃ | ||||
| voĉa | d͡ʒ | ||||||
| Frota | senvoĉa | f | s | ʃ | x | h | |
| voĉa | v | z | ʒ | ||||
| Vibra | r | ||||||
| Alproksimanta | l | j | w | ||||
Vokaloj
[redakti | redakti fonton]| Tipo | antaŭa | centra | malantaŭa |
|---|---|---|---|
| malvasta | i | u | |
| mezvasta | e̞ | o̞ | |
| vasta | ä |
La Esperantaj diftongoj /aj/, /oj/, /uj/, /ej/, /aw/ kaj /ew/ ne estas konsiderataj apartaj fonemoj, sed kombinoj de du fonemoj, nome vokalo sekvata de duonvokalo.[11] Gramatike ili nomiĝas diftongoj.
Literoj kaj fonemoj
[redakti | redakti fonton]Vidu ankaŭ artikolon Esperanta alfabeto
En la Esperanta skribo, unu litero respondas ĉiam al precize unu fonemo. La jena tabelo montras ĉi tiun interrespondon. Aldone ĝi montras ekvivalentojn de la prononcoj de la diversaj literoj de la esperanta alfabeto en diversaj lingvoj:
| Litero aŭ digramo | IFA | Angla | Hispana | Itala |
|---|---|---|---|---|
| a | /ä/ | car | casa | casa |
| e | /e̞/ | pen | dedo | tetto |
| i | /i/ | free | misa | libro |
| o | /o̞/ | horse | cono | cono |
| u | /u/ | boot | puro | tutto |
| b | /b/ | back | burro | bambino |
| c | /t͡s/ | tsar | robots | pizza |
| ĉ | /t͡ʃ/ | bleach | leche | centro |
| d | /d/ | dog | dos | dito |
| f | /f/ | fill | feo | fungo |
| g | /ɡ/ | go | gato | gatto |
| ĝ | /d͡ʒ/ | jump | gelato | |
| h | /h/ | high | hahaha! | |
| ĥ | /x/ | loch | jota | |
| j | /j/ | you | viuda | Jonio |
| ĵ | /ʒ/ | vision | (abat-jour) | |
| k | /k/ | sky | casa | casa |
| l | /l/ | let | losa | luna |
| m | /m/ | him | cama | mamma |
| n | /n/ | nice | cono | naso |
| p | /p/ | spoon | capa | papà |
| r | /r/ | (road) | rama | ramo |
| s | /s/ | sand | casa | sasso |
| ŝ | /ʃ/ | sheep | scettro | |
| t | /t/ | stock | tonto | torre |
| ŭ | /w/ | world | cuanto | hueso |
| v | /v/ | valve | afgano | vita |
| z | /z/ | size | comunismo | mese |
Alofona variado
[redakti | redakti fonton]La principo "por unu sono unu litero", kiun Zamenhof eldiris en Lingva Respondo de 1891,[12] kontraŭas la ekziston de alofona variado, do de laŭkuntekste malsama prononcado de unusama fonemo. Alofona variado estas fenomeno trovebla en diversaj gradoj en ĉiuj lingvoj de la mondo. Ankaŭ en Esperanto ĝi ne estas tute evitebla: Ekzemple en "kiso" oni nature prononcas la fonemon /k/ iom pli antaŭe ol kutime, do kiel [k̟].[13]
Zamenhof mem fakte en Lingva Respondo de 1911 agnoskis la ekziston de alofona variado (notu ke li ne uzas prononcosciencan terminaron; laŭ tiu devus esti "palatigas" kaj "vele" anstataŭ "moligas" kaj "naze"):
 |
|
Konforme kun ĉi tiu eldiro de Zamenhof, en la nature evoluinta prononca normo de Esperanto ne ekzistas deviga alofona variado, kaj ĝenerale percepteblas tendenco minimumigi la alofonan variadon.[8][15] Do ekzemple ne ekzistas regulo, ke /n/ antaŭ /g/ kaj /k/ devas esti prononcata kiel [ŋ]. Oni same rajtas prononci ĝin kiel [n], kaj kelkaj parolantoj aparte zorgas pri la prononco [n] ĉe klara parolado kun zorga prononco.
Aparte vaste pridiskutata estis la alofona variado ĉe vokaloj. La Plena Analiza Gramatiko preskribis regulojn por la vasteco de /e/ kaj /o/ depende de la kunteksto: Por silaboj sen fina konsonanto ĝi preskribis la pli malvastajn prononcojn [e] kaj [o], dum por silaboj kun fina konsonanto ĝi preskribis la pli vastajn prononcojn [ɛ] kaj [ɔ]. Tiuj preskriboj tamen ne iĝis parto de la ĝenerale akceptata prononca normo.[13][16] Anstataŭe oni sen laŭkuntekstaj reguloj akceptas por /e/ kaj /o/ ĉiujn prononcojn inter [e] kaj [ɛ] kaj inter [o] kaj [ɔ], kaj la tute mezaj prononcoj [e̞] kaj [o̞] estas rigardataj kiel plej modelaj.
Fonologiaj procezoj
[redakti | redakti fonton]En kelkaj lingvoj, aldone al reguloj pri alofona variado ankaŭ ekzistas reguloj pri fonologiaj procezoj. Temas pri reguloj, laŭ kiuj la prononco de certaj fonemoj en certaj kuntekstoj ŝanĝiĝas al la prononco de alia fonemo. La norma prononco de Esperanto ne havas tiajn regulojn, kaj la fonologiaj procezoj renkontataj ĉe kelkaj parolantoj estas ĝenerale konsiderataj kiel evitinda nacilingva influo.[17] Ekzemple, laŭ la norma prononco de Esperanto, oni ne unuecigu la voĉecon de konsonantoj en konsonantogrupo, kiel oni faras en la franca kaj la rusa: La normaj prononcoj de "ekdanci", "okdek" kaj "ekzisti" estas [ekdant͡si], [okdek] kaj [ekzisti], kaj ne [egdant͡si], [ogdek] kaj [egzisti] aŭ [eksisti].
Akcentoregulo
[redakti | redakti fonton]La akcento estas ĉiam sur la antaŭlasta silabo: radio, matematiko, malgraŭ, malgraŭe, dudek, dudeka. La ĉefa trajto de akcentita silabo estas, ke ĝi estas pli laŭta ol la aliaj silaboj. Sed aldone ĝi ofte ankaŭ estas pli longa. Precipe kiam temas pri silabo sen fina konsonanto, tiu plilongigo de la silabo ankaŭ plilongigas la vokalon de la silabo.[16]
Sonkunmeto
[redakti | redakti fonton]Esperanta silabo ĝenerale havas la formon (s/ŝ)(K)(K)V(K)(K). Tio signifas, ke ĝi ĉiam enhavas unu vokalon (V), antaŭ kiu povas esti nul ĝis tri konsonantoj (K), kaj post kiu povas esti nul ĝis du konsonantoj. Se la silabo komenciĝas per tri konsonantoj, la unua nepre estas /s/ aŭ /ŝ/. Silaboj finiĝantaj per du konsonantoj estas maloftaj. Ekzemploj estas la vortoj "cent" kaj "post", la prefikso "eks-" kaj iuj silaboj en kelkaj pli teĥnikaj vortoj kiel "interpunkcio" kaj "arkta".
Duoblaj konsonantoj ĝenerale aperas nur ĉe vorterolimoj ("mallonga", "ekkuŝi", "misskribi"), ĉe propraj nomoj ("Ŝillero") kaj ĉe gentonomoj ("finno"). Simile kiel envorteraj duoblaj konsonantoj estas evitataj envorteraj kunpuŝiĝoj de eksploda konsonanto kun samloka ekfrota konsonanto, do "tc", "tĉ" kaj "dĝ".
Aldone ekzistas limigoj al la kunmeteblo de certaj sonoj. Ekzemple "ŭ" aperas ĝenerale nur post "a" kaj "e".[18]
Antaŭ ol la sonkunmetaj reguloj estis fiksitaj, fremdaj vortoj estis Esperantigitaj en manieroj kiuj kontraŭis la intencojn de Zamenhof kaj la normojn, kiuj evoluis poste, ekzemple poŭpo (=pobo) kaj ŭato (= vato (mezurunuo)). Multaj el tiaj Esperantigoj montriĝis nestabilaj, kaj estas nun kutime anstataŭigataj per prononcoj kiuj sekvas la evoluintajn normojn, ekzemple pobo kaj vato. Aliflanke, la vorto jida, kiu ankaŭ estis foje kritikata surbaze de sonkunmetaj konsideroj sed estis jam uzata de Zamenhof, tute enradikiĝis en la lingvon.
Referencoj
[redakti | redakti fonton]- ↑ Burkina, O. (2005): "Rimarkoj pri la prononca normo en Esperanto", Lingvaj kaj historiaj analizoj. Aktoj de la 28-a Esperantologia Konferenco en la 90-a Universala Kongreso de Esperanto
- ↑ https://bertilow.com/pmeg/skribo_elparolo/elparolo/specialaj_reguloj.html#i-c9j
- ↑ http://www.phon.ucl.ac.uk/home/wells/frazmelodio_plena.doc
- ↑ Resumo de la disertacio "Произносительная норма в эсперанто" ("Prononca normo en Esperanto") de Oksana Burkina en informilo por interlingvistoj n-ro 70 Arkivigite je 2014-09-04 per la retarkivo Wayback Machine, paĝo 18
- ↑ Burkina, O. (2005): "Rimarkoj pri la prononca normo en Esperanto" (paĝo 8), Lingvaj kaj historiaj analizoj. Aktoj de la 28-a Esperantologia Konferenco en la 90-a Universala Kongreso de Esperanto
- ↑ Wells, J. (1978): "Lingvistikaj aspektoj de Esperanto", paĝoj 25-26
- ↑ Burkina, O. (2005): "Rimarkoj pri la prononca normo en Esperanto" (paĝoj 9-10), Lingvaj kaj historiaj analizoj. Aktoj de la 28-a Esperantologia Konferenco en la 90-a Universala Kongreso de Esperanto
- ↑ 8,0 8,1 Wells, J. (1978): "Lingvistikaj aspektoj de Esperanto", paĝo 26
- ↑ Bazaj elparolaj reguloj. PMEG. Arkivita el la originalo je 2017-12-30. Alirita 2018-01-30 .
- ↑ 10,0 10,1 Wells, J. (1978): "Lingvistikaj aspektoj de Esperanto", paĝo 17
- ↑ Wells, J. (1978): "Lingvistikaj aspektoj de Esperanto", paĝo 19
- ↑ Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2002-09-23. Alirita 2012-09-20 .
- ↑ 13,0 13,1 Wells, J. (1978): "Lingvistikaj aspektoj de Esperanto", paĝo 23
- ↑ [1]
- ↑ Resumo de la disertacio "Произносительная норма в эсперанто" ("Prononca normo en Esperanto") de Oksana Burkina en informilo por interlingvistoj n-ro 70 Arkivigite je 2014-09-04 per la retarkivo Wayback Machine, paĝo 19
- ↑ 16,0 16,1 Plena Manlibro de Esperanta Gramatiko de Bertilo Wennergren pri vokala variado
- ↑ Wells, J. (1978): "Lingvistikaj aspektoj de Esperanto", paĝo 24
- ↑ Plena Manlibro de Esperanta Gramatiko de Bertilo Wennergren pri duonvokaloj
Literaturo
[redakti | redakti fonton]- John Wells: Lingvistikaj aspektoj de Esperanto (1978), ĉapitro 2 (Fonetiko)
- Bertilo Wennergren: Plena Manlibro de Esperanta Gramatiko, ĉapitro 2 (Elparolo)
- Oksana Burkina: Произносительная норма в эсперанто ("Prononca normo en Esperanto") (2009). Ruslingva disertaĵo. (Esperantlingva resumo de ĉi tiu disertaĵo troviĝas sur paĝoj 16-19 de informilo por interlingvistoj n-ro 70 Arkivigite je 2014-09-04 per la retarkivo Wayback Machine.)
Vidu ankaŭ
[redakti | redakti fonton]Eksteraj ligiloj
[redakti | redakti fonton]- Parto de parolo de Humphrey Tonkin kiel ekzemplo de modela prononco de Esperanto
- Prononca Ekzercaro de Esperanto Arkivigite je 2021-05-16 per la retarkivo Wayback Machine proponita de Geraldo Pádua (1972) kaj legita de Adonis Saliba (brazila portugallingvano)