Kromosomo
La kromosomoj aŭ ĥromosomoj (el la greka χρώμα, -τος, koloro, kaj σώμα, -τος soma, korpo aŭ ero) estas mikroskop-grandaj strukturoj troveblaj en ĉeloj, kaj faritaj el diversaj DNA-fadenoj (kiuj enhavas la genajn informojn de la ĉelo). La kunigo de kromosomo kaj la diversaj proteinoj, kiuj helpas pakigi la DNA-on, nomiĝas kromatino.
Kromosomoj en la diversaj ĉeloj
[redakti | redakti fonton]La kromosomo de la prokariotoj kaj eŭkariotoj havas diversan strukturon kaj alian lokiĝon en la ĉelo.
- prokariotoj (bakterioj, bluaj algoj) havas ununuran kromosomon el ringforma DNA. En la prokariota ĉelo, en la ĉeloj ne troviĝas organetoj kun aparta interna membrano, tiel la genetika materialo ne estas apartigita de plia parto de la ĉelo.
- eŭkariotoj, havas plurajn kromosomojn, kiuj lokiĝas en la ĉelkerno, kiu havas propran membranon. La DNA-fadenojn kovras vualo el proteino, al kiu ligiĝas eĉ la RNA.
En ambaŭ (pro- kaj eŭkariotoj) la kromosomoj respondecas pri la genetika informo. La enĉela nombro de la kromosomoj, ties formo kaj strukturiĝo tre dependas de la specio, eĉ en tiuj kazoj, kie specioj tre similas unu la alian (ekzemple, homoj havas 46 kromosomojn, kaj ĉimpanzoj havas 48).
Laŭ reproduktiĝo de la specio, la kromosomaro povas esti malsama:
- en la sensekse reproduktiĝantaj specioj, ĉiu korpa ĉelo havas la saman kromosomaron.
- en la sekse reproduktiĝantaj organismoj, la kromosomaro povas esti diploida aŭ haploida:
- diploida, tio estas, la kromosomaro de ĉiu korpa ĉelo estas duobla (2n), kaj ĉiu kromosomo aperas duoble.
- haploida (1n), tio estas, la seksaj ĉeloj havas nur unuobla kromosomaro, do ĉiu kromosomo aperas sola (aŭ patra aŭ patrina). La haploida kromosoma nombro aperas dum la
Kariotipo: la kromosomo de individuo
[redakti | redakti fonton]La tuto de la kromosomoj en individuo nomiĝas kariotipo. En multaj kazoj (ankaŭ ĉe mamuloj), la kariotipo, escepte de la seksaj kromosomoj en la hemizigota genro, havas ĉiam du homologaj kromosomoj, do, tiuj kiuj havas la samajn genojn. Tiun oni nomas duobla aŭ diploida kromsomaro, mallongita kiel 2n. Ĉe la sekse multigeblaj organismoj ĉiu la idoj heredas de ambaŭ gepatroj po unu kromosomaro. La individuoj de unu specio de la sama genro havas normalkasze la saman kromozomaro, do la sama kariotipo. Escepto estas la B-kromosomoj, kiuj ekzistas en kelkaj specioj. Tiam la normalaj kromosomoj nomiĝas A-kromosomoj.
Ankaŭ ĉe tiuj organismoj povas esti esti malegalaj. Ekzemple la homo havas en ambaŭ genroj 46 kromosomoj. La kariotipo estas indikita kiel 46,XX por virinoj kaj 46,XY por viroj. Per Kariogramoj oni povas difini la kariotipoj. mejozo. Dum la fekundiĝo, la du haploidaj seksaj ĉeloj (vira kaj ina) unuiĝas kaj estiĝas zigoto (fekundigita ovoĉelo), kun diploida kromosoma nombro.
Homologaj kaj nehomologaj kromosomoj
[redakti | redakti fonton]En la sekse diversaj organismoj, kiel oni diris, ĉiu kromosomo aperas duoble en ĉiu diploida ĉelo. Oni diras, ke ĉiu paro de kromosomoj enhavanta la samajn genojn estas homologaj kromosomoj (aŭ aŭtosomo).
La seksaj kromosomoj (aŭ allosomo) povas esti kaj homologaj (por inoj) kaj nehomologaj (por virseksuloj). En kelkaj plantoj kaj en la pli evoluintaj bestoj, al tiuj kromosomoj apartenas la kromosoma difiniteco de la sekso.
La sekse ligita heredigo estas reguligita per la seksaj kromosomoj, dum la aliaj proprecoj per aŭtosomoj.
La homa kromosomaro konsistas el 22 paroj da aŭtosomoj kaj unu paro da seksa kromosomo. La ĉeldividiĝo okazas same en la mitozo kaj mejozo. Same dum la mitozo kaj mejozo, partoj de la homologaj kromosomoj povas trakruciĝi (crossing over), kaj la kromosomaj branĉoj rompiĝante povas ŝanĝiĝi, tiel okazas parta informa ŝanĝo inter la homologaj kromosomoj (rekombiniĝo). Per tiu procezo, la masklaj kaj femalaj genomoj povas miksiĝi, kaj en la posteuloj aperas nova genetika materialo.
Kromosomnombro
[redakti | redakti fonton]
Homaj kromosomoj
[redakti | redakti fonton]La homa kromosomaro konsistas el 22 paroj da aŭtosomoj kaj unu paro da seksa kromosomo:
- homa kromosomo 1
- homa kromosomo 2
- homa kromosomo 3
- homa kromosomo 4
- homa kromosomo 5
- homa kromosomo 6
- homa kromosomo 7
- homa kromosomo 8
- homa kromosomo 9
- homa kromosomo 10
- homa kromosomo 11
- homa kromosomo 12
- homa kromosomo 13
- homa kromosomo 14
- homa kromosomo 15
- homa kromosomo 16
- homa kromosomo 17
- homa kromosomo 18
- homa kromosomo 19
- homa kromosomo 20
- homa kromosomo 21
- homa kromosomo 22
- homa kromosomo X
- homa kromosomo Y