Historio de Nauro
La historio de Nauro, insuleto kun areo de 21 km², izolita meze de la centra Pacifika Oceano, konsistas en sinsekvaj tre malsamaj periodoj, ekde prahistoriaj tempoj ĝis la fondo de la Respubliko de Nauro.
La okazaĵoj de la periodo antaŭ la koloniigo de la fino de la 19-a jarcento estas nur malmulte konataj pro la manko de skribitaj dokumentoj kaj pro la kvazaŭa neekzisto de arkeologiaĵoj. Origine la naura socio estis matriarkeca.[1]
La postaj okazaĵoj multe rilatis al la ekspluatado de la nura riĉfonto de la insulo, nome minerala fosfato.
Germana protektato
[redakti | redakti fonton]
En 1798, Nauro estis malkovrita unue de kapitano John Fearn kaj li nomis lian malkovron Agrabla Insulo. Depost 1830 la insulo estis regule vizitata de balenŝipoj kiuj tie haltis por provizi sin de manĝaĵoj. Eŭropanoj enmigris kaj edziĝis kun lokaj virinoj. Sub la influo de la Eŭropanoj la tradicia komunumo disfali ene de 50 jaroj. Tiu dramo finiĝis en 1878 kun la civila milito inter la 12 etnaj grupoj. Dum tiu milito 40% de la loĝantaro de Nauro estis eliminita. Poste Nauro estis asignita al Germanio (pro la brita-germana konvencio de Berlino). En 1888 Germanio aneksis la insulon kaj rebaptis la insulon en Nauro. En 1899 Nauro estis inkludita en la protektorato de Germana Novgvineo kaj tiel restis ĝis la Unua Mondmilito. Inter 1887 kaj 1917 alvenis misiistoj el Kiribato. Rezulte de ilia laboro multaj lokaj tradicioj perdiĝis.
En 1914 kiam la Unua Mondmilito eksplodis deporteerden la Germanoj, la Britoj, al Oceana Insulo, kie la Brita daŭrigis kun la gajna de fosfato. En novembro 1914 venis HMAS Melburno al Nauro kaj deportita ĉiuj de la 23 prezenti Germanoj al Aŭstralio kaj Aŭstralio okupis la insulo. La Brita ekzilitoj estis kapabla reveni al Nauro, ili tuj da? ri kun la gajnanta de fosfato. Ĉe la fino de la Unua Mondmilito, la insulo fariĝis mandato de la Ligo de Nacioj konfidita al Aŭstralio, Nov-Zelando kaj Britio.
Fondo de la sendependa Respubliko de Nauro
[redakti | redakti fonton]Post la Dua Mondmilito Nauru venis sub la mastrumado de la Unuiĝintaj Nacioj kun Aŭstralio kiel la reganta potenco.
En 1965 ekestis la unuaj vere leĝdonaj kaj plenumaj povoj en Nauru. Fine Nauru interkonsentis en 1967 kune kun Aŭstralio, Nov-Zelando kaj Britio ke la respubliko de Nauro iĝu sendependa. La Naura Fosfato-Komisiono aĉetis la rajtojn por la fosfato-ekspluato kaj en 1968 Nauru fariĝis sendependa. Ekde tiam Nauru estas parto de la brita Komunumo de Nacioj.
La problemaro de la naturmedia detruo
[redakti | redakti fonton]Malgraŭ la granda prospero kiun la fosfatindustrio alportis, la naturo kaj la medio de la insulo estas detruitaj. La plimulto de la arboj estis faligitaj kaj la plejparto de la insulo konsistas el grizaj koralrifoj. Nauro konsideris ke Aŭstralio estu respondeca por tiu ĉi detruado kaj sekve trenis Aŭstralion en 1989 antaŭ la Internacia Kortumo en Hago. En 1993 sekvis la decido ke Aŭstralio devis kompensi la respublikon de Nauro por pli ol 100 milionoj da aŭstraliaj dolaroj. Alia postulo estis ke ĝi helpu al nauruanoj restarigi la medion de la insulo. Ironie, daŭre Nauru daŭrigis kun la fosfato-industrio, kiu ankoraŭ estas la plej grava kaŭzo de la detruo de ilia insulo.
Fine de 2005 tra la tuta insulo retroveblis rubaĵo en formo de malnovaj ne plu uzataj veturiloj, televidiloj ktp. Tamen la fosfata minejo ankoraŭ resto dum longa tempo la enspezofonto de la insulo. En Nauru troveblas la plej pura fosfato. Malgraŭ la riĉeco kaj abundeco la lando estis ruinigita ene de du generacioj. Naŭro estas precipe la historio de la homo, kiu iam sian materian komforton sekurigita, neglektas sian kulturon, forgesas sian pasintecon kaj ne zorgas pri sia naturmedio[2].
Referencoj
[redakti | redakti fonton]- ↑ (franca) Luc Folliet, Nauru, l'ïle dévastée, eld. La Découverte, Paris, 2010, p. 127, ISBN 978-2-7071-6431-5
- ↑ Folliet, p. 139