15-a de januaro

januaro 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

La 15-a de januaro estas la 15-a tago de la jaro laŭ la gregoria kalendaro. 350 tagoj restas (351 en superjaroj).

Je la 15-a de januaro okazis, interalie:

Eventoj

69: La Pretora gvardio nomumis Oton romana imperiestro, post murdo de Galbo
708: Sisinio iĝis papo
1547: Pollando: Siedlce ricevis urborajton
1559: Abatejo Westminster: Elizabeto la 1-a kroniĝis kiel reĝino de Anglio
1582: Apud Velikije Luki oni subskribis armisticon en la pola-rusa milito pri Livonio
1609: En Malsupra Saksio oni komencis regule eldoni gazeton kun sciigoj
1708: En Germanio oni inventis eŭropan porcelanon
1734: Vavelo: en subkatedrala tombaro okazis tri lastaj enterigoj de polaj reĝoj: Johano la 3-a Sobieski kun sia edzino kaj Aŭgusto la 2-a
1759: Londono: Brita Muzeo malfermiĝis en Bloomsbury
1790: Ribelantoj de Bounty kaj iliaj polineziaj kunuloj atingis Pitkarnan insulon
1797: Dutaga Batalo de Rivoli finiĝis - ŝlosila venko en la franca kampanjo en Italio kontraŭ Aŭstrio
1797: En Londono unuan fojon sur kapoj de sinjoroj aperis cilindro
1826: Franca ĵurnalo "Le Figaro" aperis
1861: Esoterismo: unua eldono de "La libro de mediumoj" de Allan Kardec, la dua el la Bazaj verkoj de Spiritismo
1863: Nokte de la 14-a/15-a de januaro en la rusa aneksaĵo de Pollando komenciĝis plurjara rekrutado al armeo de la Rusia Imperio, kio plirapidigis eksplodon de la Januara ribelo — oni preparis liston de 12 mil junuloj, kiuj plejparte por eviti militservon forkuris al arbaroj (dum regado de caro Nikolao la 1-a ĉiujare mortis dum paca tempo kaj ekster kazernoj 40 mil soldatoj)
1871: Varsovia Muzika Societo estis fondita, i.a. kunlabore kun Stanisław Moniuszko
1875: Operejo Garnier malfermiĝis en Parizo
1876: Unua gazeto en afrikansa lingvo "Die Afrikaanse Patriot" aperis en Paarl
1885: Wilson Bentley fotis neĝerojn
1892: En Kanado James Naismith publikigis 13 regulojn de korbopilkado
1895: Baleto Cignolago de Pjotr Iljiĉ Ĉajkovskij plenumata de Mariinskij-Baleto en la koregrafio Lev Ivanov okazas en Mariinskij-Teatro
1908: Nordameriko: unua organizaĵo Frataroj kaj fratinaroj fondiĝis inter afrik-usonanoj
1910: Ekvatora Franca Afriko fondiĝis
1916: Balkana Trajno startis de Berlino al Konstantinopolo - anstataŭanto de Orient-ekspreso, kiu dum la milito estis suspendita
1919: En Berlino dum Spartakisma Insurekcio estis murditaj de la soldatoj de Libera korpuso socialistoj Karl Liebknecht kaj Roza Luksemburg
1920: Dua Pola Respubliko: voĉdone de Sejmo la pola marko iĝis leĝa valuto sur la tuta teritorio
1921: En Ĝenevo oni subskribis polan-rumanan interkonsenton pri reciproka militista helpo kaze de agreso flanke de Sovetunio
1925: Hans Luther iĝis regna kanceliero en Germanio
1928: En Vilno ekfunkciis Pola Radio Vilno, kie laboris Czesław Miłosz
1930: Inaŭguro de la regiona Pola Radio en Lvovo
1931: En Ĝenevo estis subskribita garantia traktato inter Pollando kaj Rumanio
1934: Barato: pli ol 30 mil personoj pereis en tertremo en subŝtato Biharo
1935: Pomeria radiostacio de Pola Radio kun sidejo en Toruń ekfunkciis
1938: En nederlanda ŝipfarejo oni akvumis submarŝipon de la pola mararmeo ORP Orzeł
1940: Dua mondmilito: en okupata Pollando nokte de la 14/15-a de januaro forpeliĝis ĉ. 5 000 loĝantoj de kvartalo en Lodzo; en ĉeesto de guberniestro Hans Frank oni decidis krei 4 koncentrejojn en Ĝenerala Gubernio; en Lvivo antaŭe pola universitato likvidis interalie teologian fakultaton kaj enkondukis katedron pri marksismo kaj leninismo; Hermann Göring ordonis konfiski polan ŝtatan havaĵon; Francio kaj Britio informis la registaron de Belgio pri ebleco eniri kun siaj armeoj - negativa respondo
1941: Londono: solena malfermo de Pola Oficejo de Labor-Perado; pola Help-Komitato por Judaj Rifuĝintoj el Pollando dum bankedo gastis ĉefrabenon de Britio; Görlitz: en militprizono Stalag VIII A okazis prapremiero de la komponaĵo Quatuor pour la fin du temps de Olivier Messiaen; germanaj okupantoj konfirmis fortan evoluon de la Pola Rezistomovado en ĜG kaj en enkorpigitaj teritorioj; brita arearmeo aeratakis Wilhelmshaven nokte post la 15-a de januaro; Nord-Afrika kampanjo: laŭ la itala stabo perdoj ĝis tiu ĉi tago apud Sidi Barrani kaj Bardia estis 80 465 personoj, en tio 14 mil libananoj
1942: En ĜG aperis unua numero de konspira juda komunista revuo "Morgenfreiheit"; Orienta Fronto: ĉe norda sektoro de Nordokcidenta Fronto la Ruĝa Armeo ĉirkaŭiris de 3 flankoj Staraja Russa, kie troviĝis forta germana garnizono; Krimeo: germana 11-a Armeo konkeris Teodozion; Hitler konsentis, ke marŝalo G. von Kluge retirigu centron de la germana fronto direkte al Moskvo al la "vintra pozicio"; elmigrintaj registaroj de Jugoslavio kaj Grekio subskribis en Londono konvencion pri postmilita balkana unio; Rio-de-Ĵanejro: tutamerika konferenco de 21 landoj
1943: De malliberejo en Sieradz foriris transporto de 528 personoj al koncentrejo Aŭŝvico; Varsovio: amasa surstrata kapto de poloj fare de germanoj - venĝe Popola Gvardio vespere la 17-an de januaro bombatencis kontraŭ kinejo "Nur für Deutsche" (nur por germanoj); laboroficejo en Lublin komencis varbi 180 personojn al laboro en finna arbara mastrumado; Louis Adamič transdonis al la usona registaro memorandum de usonaj slovenoj pri unuiĝinta Slovenio; en Usono oni malfermis Pentagonon; Svedio: la germana armeo anoncis blokadon de akva transporto de Göteborg; la ruĝa armeo devigis la nazian armeon retiriĝi direkte de Stalingrado

1944 Anoj de la Ukraina Ribela Armeo masakris 55 loĝantojn de pola vilaĝo Markova (Ternopila provinco); unuoj de la Pola Enlanda Armeo komencis en Volinio operacon Tempesto; regantoj de ĜG kreis stabon por organizi evakuon de germanoj; komandanto de Naciaj Armitaj Fortoj ordonis, ke la Ruĝa Armeo devas esti traktata kiel malamiko; de koncentrejo en Dor foriris transporto de ĉirkaŭ mil enprizonigitoj al koncentrejo Majdanek - dum vojaĝo parto de malliberigitoj mortis pro manko de kuracista helpo aŭ nutraĵo; Itala Fronto: usona 2-a Korpuso sekurigis lokon apud Napolo kaj alpaŝis apud Cassino

1945: La ruĝa armeo likvidis germanan defendejon ĉe kunfluo de Okcidenta Bugo kaj Narevo kaj konkeris urbon Kielce kaj ses najbarajn urbetojn post tanka batalo; lasta germana ekzekuto en Krakovo de 79 personoj, kaj en Dębowiec apud Teŝino de 11; el la koncentrejo Aŭŝvico oni forveturigis al Nazia Germanio 99 922 kompletojn da infanaj vestoj kaj subvestoj kaj 415 mil plenkreskajn kompletojn - ili restis post murdoj; en la nuna Ternopila provinco nokte post la tago anoj de la Ukraina Ribela Armeo murdis ĝis 158 polajn vilaĝanojn per uzo de hakiloj kaj tranĉiloj, al forkurantoj pafis; NKVD-trupoj sturmis vilaĝon Kosmaĉ (Ivanofrankivska provinco), la "ĉefurbon de Bandera" - 386 sovetaj soldatoj estis mortigitaj en embusko; Ĉina Fronto: de Ĝjangŝjio japanoj komencis atakon al aerodromoj de Siĉuano
1949: Ĉina enlanda milito: komunista armeo konkeris Tjanĝinon
1951: Ilse Koch, edzino de la komandanto de koncentrejoj Buchenwald kaj Majdanek, estis kondamnita al ĝismorta malliberigo de germana kortumo
1951: Interlingvistiko: Interlingua-English Dictionary aperis en Nov-Jorko - Tago de Interlingvao
1962: Macedonio: apud Tesaloniko oni malkovris la papiruson de Derveni, la plej malnovan konservitan literaturan tekston en Eŭropo
1967: Unua finalo de Super Bowl pri ĉampioneco de usona National Football League; en Moskvo malfermiĝis hotelo Rossija, tiutempe la plej granda en la mondo
1970: Muamar Kadafi iĝis ĉefministro de Libio; 1970: Niĝeria Enlanda Milito finiĝis kun kapitulaco de Biafro
1971: Alta Baraĵo de Asuano malfermiĝis
1981: Papo Johano Paŭlo la 2-a akceptis delegitaron de Solidareco kun Lech Wałęsa kaj Anna Walentynowicz
1985: Tancredo Neves elektiĝis prezidento de Brazilo, sed pro malsano ne ekoficis
1990: Okupacio de baltaj ŝtatoj: en Litovio al soldatoj de Sovetunio oni malpermesis partopreni en la elektoj al la Supera Soveto de Litova SSR kaj lokaj konsilioj; loĝantoj de Berlino perforte eniris al sidejo de Stasi
1992: Ŝtatoj de Eŭropa Ekonomia Komunumo agnoskis sendependecon de Kroatio kaj Slovenio; Muzika versio de la himno de Ukrainio aprobita
1993: Totò Riina, unu el la plej potencaj membroj de la sicilia mafio, estis arestita en Palermo post 23 jaroj ekde fuĝo
2000: Du gardistoj provis pafmortigi prezidenton de Gambio Yahya Jammeh, sed aliaj gardistoj sensukcesigis ilian provon
2001: Anglalingva Vikipedio estis fondita de Jimmy Wales kaj Larry Sanger
2003: Lucio Gutiérrez iĝis prezidanto de Ekvadoro
2006: Michelle Bachelet iĝis prezidantino de Ĉilio; usona kosmosondilo revenis kun kosma polvo, prenita de kometo
2007: Rafael Correa iĝis prezidanto de Ekvadoro
2009: Flugo 1549 de US Airways frapis amason da kanadaj anseroj dum sia komenca flugo de Nov-Jorko kaj krize surteriĝis sur la rivero Hudsono
2010: La plej longa ringa suna eklipso en la nuna jarmilo
2011: Istanbulo: malfermo de la futbala stadiono Turk Telekom Arena
2013: Siria enlanda milito: en vilaĝo Howajsa proksime al Homs oni trovis 150 korpojn de viktimoj de amasaj ekzekutoj
2015: Post decido de Svisa nacia banko, kiu anoncis ĉeson de defendo de la kurzo de svisa franko, ĝi plivalidiĝis kontraste al aliaj valutoj pri kelkdek procentoj, kaj post korekto pri dekkelkaj
2016: Burkino: En Vagaduguo komenciĝis dutaga serio de teroristaj atakoj - 30 personoj pereis (en tio 4 atakantoj) kaj 56 vundiĝis
2020: Blokado de turka vikipedio, enkondukita en 2017, estis forigita post decido de Konstitucia Tribunalo
2023: Invado de Rusio en Ukrainion: Ukraina Aer-Armeo: kreskas bilanco de viktimoj al turdomo en Dnipro post atako de raketo Ch-22 elpafita de bombaviadilo kaj destinita al detruo de ŝipoj — pereis 30 personoj kaj 80 estas vunditaj, 30 personoj serĉataj post falo de la segmento de la kolektiva loĝejo, sub ruinoj oni ĝis nun savis 39 personojn, inkluzive de 6 infanoj, kaj anoncis tritagan funebron (la atako detruis 72 loĝejojn kaj pli ol 230 damaĝis); la milito mortigis ne malpli ol 454 infanojn, 894 estis vunditaj; Ĝenerala Stabo: Rusio ĝis nun perdis en Ukrainio 115 290 soldatojn

Esperantujo

1980: Esperanto en Germanio: la internacia gazeto "Monato" estis lanĉita de Stefan Maul

Naskiĝoj

1342: Filipo la 2-a, burgonja duko (m. 1404)
1432: Alfonso la 5-a, reĝo de Portugalio (m. 1481)
1539: Maeda Toshiie, japana generalo (m. 1599)
1622: (baptotago) Molière, franca dramaturgo kaj komediisto (m. 1673)
1671: Mikaelo Teleki, hungara magnato, grandbienulo, taglibristo (m. 1720)
1702: Johann Ernst Hebenstreit, germana kuracisto kaj botanikisto (m. 1757)
1711: Sidonia Hedwig Zäunemann, germana poetino kaj feministino (m. 1740)
1730: Louis Dutens, franca verkisto, filologo, fakulo pri moneroj kaj historiisto (m. 1812)
1746: József Mártonfi, hungara katolika episkopo, eklezia verkisto (m. 1815)
1754: Richard Martin, irlanda politikisto, pioniro pri bestaj rajtoj (m. 1834)
1767: Anders Gustaf Ekeberg, sveda naturalisto kaj kemiisto (m. 1813)
1791: Franz Grillparzer, aŭstra dramverkisto, enestanta en Aŭstra antologio (m. 1872)
1793: Ferdinand Georg Waldmüller, aŭstra pentristo (m. 1865)
1795: Sándor Bölöni Farkas, hungara ekonomia kaj politika verkisto (m. 1842)
1795: Aleksandro Gribojedov, rusa dramisto, muzikisto, poeto, diplomato; murdita (m. 1829)
1809: Pierre-Joseph Proudhon, franca politikisto, ekonomikisto, sociologo kaj ĵurnalisto, patro de anarkiismo (m. 1865)
1814: Pierre-Jules Hetzel, franca verkisto, eldonisto (m. 1886)
1831: Georg Sauerwein, germana filozofo, lingvosciencisto, publicisto, poeto, socia kaj kultura aganto, defendanto de minoritataj lingvoj (m. 1904)
1831: Lina Schneider, germana verkistino (m. 1909)
1842: Josef Breuer, aŭstra kuracisto, fiziologo, filozofo, kunlaboranto de Sigmund Freud (m. 1925)
1850: Mihai Eminescu, rumana poeto kaj ĵurnalisto (m. 1889)
1850: Sofja Kovalevskaja, rusia sciencistino kaj matematikisto (m. 1891)
1855: Jacques Damala, greka-franca oficiro kaj aktoro (m. 1889)
1855: Theodor von Grienberger, aŭstra filologo, medicinisto, arkeologo kaj germanisto (m. 1932)
1858: Giovanni Segantini, itala pentristo (m. 1899)
1863: Wilhelm Marx, regna kanceliero de la Vajmara Respubliko (m. 1946)
1866: Nathan Söderblom, sveda Nobelpremiita ĉefepiskopo (m. 1931)
1869: Stanisław Wyspiański, pola poeto-profeto, dramisto, pentristo, grafikisto, arkitekto, vitralisto, polikromiisto, projektisto de mebloj (m. 1907)
1872: Arsen Kocojev, osetlingva verkisto (m. 1944)
1877: Viktoro Polgár, franca kompostisto kaj esperantisto, posedanto de Presa Societo Esperantista, gvidanto de kursoj de Esperanto (m. 1933)
1882: Florian Znaniecki, pola filozofo kaj sociologo, kreinto de la pola akademia sociologio, prezidanto de Usona Sociologia Asocio (m. 1958)
1897: Károly Kerényi, hungara religihistoriistoj, esploristo de mitoj (m. 1973)
1900: William Heinesen, feroa poeto, komponisto, pentristo (m. 1991)
1902: Karlo Ŝtajner, jugoslavia komunisto, viktimo de stalinismo (m. 1992)
1906: Aristoteles Onassis, greka potenculo de akva transporto (m. 1975)
1907: Janusz Kusociński, pola atletikisto pri longdistanca kuro, ora olimpika medalisto; murdita kadre de Eksterordinara Ekstermiga Agado (m. 1940)
1907: Emil Kolozsvári Grandpierre, hungara verkisto, tradukisto kaj kritikisto (m. 1992)
1908: Edward Teller, hungara-usona fizikisto kaj inventinto de la hidrogena bombo (m. 2003)
1909: Gene Krupa, usona ĵazdrumisto, ĵazbandegestro (m. 1973)
1911: Imre Jelenik, hungara skulptisto (m. nekonata)
1914: Stefan Bałuk, pola milita fotoraportisto, partoprenanto de la Ribelo de Varsovio, unu el 89 mutobskuruloj, brigada generalo (m. 2014)
1918: André Donner, nederlanda juristo, prezidanto de la Kortumo de la Eŭropaj Komunumoj (m. 1992)
1918: Nasser, prezidento de Egiptio ŝtatiginta Suezan kanalon, kreinto de la socialisma-tutaraba naserismo (m. 1970)
1918: João Baptista Figueiredo, prezidento de Brazilo (m. 1999)
1918: Ito Kanzi, japana esperantisto, eldonisto de Plena Verkaro de Zamenhof, honora membro de UEA, laŭreato de FAME-premio (m. 2005)
1921: Jean, grandduko de Luksemburgo (m. 2019)
1926: Maria Schell, aŭstra aktorino (m. 2005)
1928: Lajos Ernő Rácz, rumania hungara kuracisto, fakverkisto pri farmacihistorio (m. 2002)
1929: Martin Luther King, usona preĝisto kaj ricevanto de la Nobel-premio pri paco (m. 1968)
1931: Frigyes Mojszesz, rumania hungara sporthistoriisto (m. 1987)
1931: Giuseppe Grattapaglia, itala inĝeniero, aktivulo de Rotario kaj Rotaria Amikaro de Esperantistoj, kun la edzino Ursula motoroj de la fondaĵo Bona Espero en Brazilo (m. 2023)
1935: Danielo Kolker, sovetia esperantisto, aktivulo de SEJM, prezidanto de E-klubo en Zaporiĵo, poeto kaj tradukisto, vicredaktoro de "Israela Esperantisto" (m. 2010)
1936: Janka Sipakoŭ, sovetia, belorusa verkisto, poeto kaj tradukisto (m. 2011)
1936: Péter Domokos, hungara literaturhistoriisto (m. 2014)
1940: Károly Nagy G., rumania hungara, israela biologo (entomologo) (m. 2003)
1949: Zsófia Balla, hungara poetino
1950: János Orbán, rumania hungara inĝeniero, tradukisto
1950: Ádám Rónai, rumania hungara violonisto
1953: István Orbán, rumania hungara reklamfakulo, verkisto
1954: Attila Balázs F., slovakia hungara poeto, verkisto, redaktoro
1955: Andreas Gursky, germana fotisto, aŭtoro de la plej multekoste venditaj du fotoj
1956: Mayawati Kumari, barata politikisto, ĉefministro de Utar-Pradeŝo
1958: Boris Tadić, serba psikologo kaj politikisto, prezidento de Serbio
1962: Agnieszka Romaszewska-Guzy, pola ĵurnalistino, direktorino de beloruslingva Televido Belsat, vicprezidantino de la Asocio de Polaj Ĵurnalistoj
1963: Aleksander Wojtkiewicz, pola-usona ŝakisto (m. 2006)
1975: Sophie Wilmès, ĉefministrino de Belgio
1977: Zsuzsa Bokor, rumania hungara etnografino
1996: Dove Cameron, usona kantistino kaj aktorino