Isana lingvo

Isarna lingvo
ภาษาอีสาน (phaːsaː iːsaːn)
natura lingvo • moderna lingvo
laŭa lingvo
Parolata en	Tajlando
Regiono	Isano
Parolantoj	15 000 000
Rango	64 (1996)
Skribo	sajama skribo
Lingvistika klasifiko
kradaja Taja Sudokcidenta Orient-centra Laŭ-Phutaja Isana
Lingvaj kodoj
Lingvaj kodoj
ISO 639-2	tai
ISO 639-3	tts
Glottolog	nort2741
Angla nomo	Isan
Franca nomo	isan

La isana lingvo aŭ isarna lingvo (Isaan aŭ Esarn, taje: ภาษาอีสาน phasa isan) estas la lingvo de la isana regiono de Tajlando. Ĝi estas tonlingvo de la Taja lingvo-familio, kaj estas proksime parenca al la laŭa, sed ankaŭ estas multe influita de la siama; la tri lingvoj estas plejparte reciproke interkompreneblaj. Ĝi ankaŭ estas nomata nordorienta taja lingvo (ภาษาไทยตะวันออกเฉียงเหนือ phasa thai tawan ok chieng neua) kiel dialekto en Tajlando.

Fonologio kaj la reguloj por determini tonojn varias laŭ la dialekto, sed estas ĝenerale similaj al tiuj de la laŭa. La Khorata dialekto miksas trajtojn de la isana kaj la siama. La vortoprovizo plejparte samas tiun en la laŭa, krom la uzon de Tajaj pruntvortojn kaj neologismojn.

Ĝi estis antaŭe skribata uzante la laŭan skribsistemon, kun Tua Tham-o uzata por religiaj surskriboj. Ekde la enkonduko de siama-lingva instruado en la 1920-oj, ĝi estas skribita per la taja alfabeto.

En antaŭaj tempoj, antaŭ la adopto de la neologismo Isaan/Isarn, la lingvo kaj popolo estis nomita la laŭa, kaj (kvankam ade malpli ofte) la lingvo kaj popolo estas ankoraŭ nomataj laŭa de multaj homoj, kiel mallaŭda komento fare de la centraj tajoj, rimarkante la strangajn laŭajn trajtojn de la lingvo, kaj fare de lokuloj, aparte fare de pli maljunaj homoj.

Historio

La vorto Isana laŭradike signifas "Nordo-Oriento", kaj estas siama adaptaĵo de kmera (neparenca lingvo) loknomo de sanskrita fonto. Ekde la starigo de la Mekonga Rivero kiel la landlimejo inter Laoso kaj Tajlando, la lingvo de la isana regiono estas influata pli kaj pli de la siama (aparte pro la perilo televido) kaj plue apartiĝis de la laŭa, sed la tri lingvoj restas ankoraŭ plejparte reciproke interkompreneblaj.

La isana estas ĝenerale ne uzata kiel lingvo de skribita komunikado, sed kiam oni ĝin skribas, oni uzas la siaman alfabeton (anstataŭ la laŭan), kreante aldonan distingon inter la du lingvoj. Daŭra migrado de laŭoj en Tajlandon (aparte dum la periodo de la Hindoĉiniaj militoj kaj post la starigo de komunista reĝimo en Laoso en 1975) efikemis konservi la laŭajn trajtojn de la lingvo kontraŭ siama asimilado. La populareco de loka muzika formo, morlam, ankaŭ refortigis Laosecajn trajtojn, ĉar artistoj de ambaŭ flankoj de la Mekongo, la ĉefa divido inter la isana regiono kaj Laoso, estas popularaj en ambaŭ areoj. Kreskanta komerco sur la Mekonga Rivera landorando ankaŭ stabiligas Laosecajn trajtojn de la isana lingvo. Malgraŭ kreskantaj similecoj al la norma taja, la isana ankoraŭ estas pli laoseca kaj malpli plumpe komprenebla al laŭaj parolantoj ol al homoj el Bangkoko, pro similaj prononcoj kaj vortoprovizoj. Tamen, kaj la isana kaj la laŭa popolo ĝenerale komprenas la norman tajan per/pro televido, radio, kaj klerigado.

Fonologio

La isana ne havas r-sonon; kie tiu sono okazas en la siama, ĝi estas anstataŭigita en la isana per l aŭ h. Kiam oni skribas la isanan en la siama alfabeto, ร (kruda rua - la siama r) estas normale uzata por prezenti l, dum ฮ (haw nok huuk - unu el la du siama literoj h) indikas h.

La aliaj ĉefaj diferencoj disde la siama estas:

• la prononco de ช (ĉo ĉang ~elefanto - unu el la tri tajaj literoj ĉ ) kiel s aŭ aparte nun kiel ŝ anstataŭ ĉ (kiam skribita, ซ ofte anstataŭigas ช por korekta prononco);
• la ofta palataligo de ย (jo jak ~ogro, unu el la du j-oj ) al io simila al nj de kanjono;
• kaj la foresto de konsonantaj aglomeroj (kie konsonanta aglomero okazas en la siama, la ekvivalenta vorto en la isana retenas nur la unuan konsonanton:
  • ไกล glaj ~'malproksime' prononcata kiel ไก gaj   aŭ
  • เพลง plaeng ~'kanto' prononcata kiel เพง paeng).

Tonoj

La jena ses-tona ŝablono estas tipa:

Isanaj tonoj	Longa vokalo, aŭ vokalo plus voĉa konsonanto	Longa vokalo plus senvoĉa konsonanto	Mallonga vokalo, aŭ mallonga vokalo plus senvoĉa konsonanto	Maj ek (อ่)	Maj tho (อ้)
Alta konsonanto	altiĝanta	malalta falanta	alta	meza	malalta falanta
Meza konsonanto	malalta altiĝanta	malalta falanta	alta	meza	alta falanta
Malalta konsonanto	alta	alta falanta	meza	meza	alta falanta

Estas plue du, relative maloftaj tono-markoj: maj tri (อ๊) kaj maj chattawa (อ๋); ĉi tiuj ĉiam indikas altan kaj paltiĝantan tonon respektive.

Du literoj servas alternan celon: ห ( haŭ hiip, unu el du h, alta klaso) kaj อ (aŭ ang, kutime uzata kiel silenta vokala apogilo por skribi komencajn vokalajn sonojn, ĉar siamaj vokalaj simboloj estas dependaj sur komenca skribita konsonanto; meza klaso). Ĉi tiuj estas ofte uzataj kiel silentaj konsonantoj skribitaj antaŭ malalta-klasa konsonanto por aliigi ĝiajn tonajn regulojn. En tiaj kazoj, ห (alta klaso) heregigas alt-klasajn tonajn regulojn al la malalt-klasa konsonanto, dum อ (meza klaso) heredigas mez-klasajn tonajn regulojn. En plursilabaj vortoj, komenca alta klasa konsonanto kun implicita vokalo ofte heredigas alta-klasajn tonajn regulojn al la komenca konsonanto de la sekva silabo.

Vortoprovizo

La isana enhavas multajn vortojn ne uzatajn (aŭ pli malofte uzatajn) en la siama. Iuj el la plej komunaj de ĉi tiuj estas:

• ข้อย (koj) mi
• เจ้า (ĝao) vi
• บ่ (baŭ) ne
• หยัง (njang) kio
• จัก (ĝak) kiom
• ใผ (paj) kiu
• ใด (daj) kiu
• แม่น (maen) esti
• เฮ็ด (het) fari
• เว้า (ŭaŭ) paroli
• เบิ่ง (beung) horloĝo/spekti (?)
• ซิ (si) estos (?)
• อีหลี (i-li) reale
• ไวๆ (ŭaj ŭaj) rapida

Iuj diferencoj povas kaŭzi miskomprenojn, ekz.:

• La isana vorto por bubalo (kuaj, kiu havas mallongan vokalon anstataŭ longan) estas prononcata simile al la triviala siama vorto por peniso.
• dum บักเสี่ยว bak siŭ, signifanta 'juna amiko', estas konsiderita pejorativa en la siama.

Notoj kaj referencoj

• Mollerup, Asger. Thai-Isan-Lao Phrase Book (Taja–Isana–laŭa Frazlibro), eldonejo Blanka Lotuso, Bankoko, 2001. ISBN 974-7534-88-6 angle

Eksteraj ligiloj

• Bazaj isanaj frazoj (Iuj bazaj isanaj esprimoj kun sondosieroj).
• Ethnologue angle