Saltu al enhavo

Mkrtiĉ Ĥrimjan

El Vikipedio, la libera enciklopedio
Mkrtiĉ Ĥrimjan
Katolikoso de Armenio
Persona informo
Naskonomo Մկրտիչ Խրիմեան
Naskiĝo 4-an de aprilo 1820 (1820-04-04)
en Van
Morto 29-an de oktobro 1907 (1907-10-29) (87-jaraĝa)
en Eĉmiadzin, Erevana gubernio
Tombo Grave of Mkrtich Khrimian vd
Religio Armena Apostola Eklezio vd
Etno armenoj vd
Lingvoj armena vd
Loĝloko Konstantinopolo vd
Ŝtataneco Otomana Imperio • Rusia Imperio vd
Alma mater Lim Monastery • Ktuc Anapat vd
Profesio
Okupo pastro • publika konato vd
Armena Patriarko de Konstantinopolo
Dum 1869 ĝis 1873
Katolikoso de Ĉiuj Armenoj
Mkrtiĉ la 1-a de Van
Dum 1893 ĝis 1907
vd Fonto: Vikidatumoj
v • d • r

Mkrtiĉ ĤRIMJAN (klasika armena lingvo: Մկրտիչ Խրիմեան, reformita ortografio: Մկրտիչ Խրիմյան ; naskiĝis la 4-an de aprilo 1820, mortis la 29-an de oktobro 1907) estis armen-apostola eklezia gvidanto, edukisto kaj eldonisto, kiu funkciis kiel Katolikoso de Ĉiuj Armenoj de 1893 ĝis 1907. Dum ĉi tiu periodo li estis konata kiel Mkrtiĉ la 1-a de Van (Մկրտիչ Ա Վանեցի, Mkrtiĉ A Vaneci).

Naskiĝinte en Van, unu el la plej grandaj urboj en turka (okcidenta) Armenio, Ĥrimjan fariĝis celiba pastro (vardapeto) en 1854 post la morto de sia edzino kaj filino. En la 1850-aj kaj 1860-aj jaroj li funkciis kiel abato de du gravaj monaĥejoj en turka Armenio: Varagavank proksime de Van kaj monaĥejo Surb Karapet proksime de Muŝ. Dum ĉi tiu periodo li establis lernejojn kaj ĵurnalojn en ambaŭ monaĥejoj. Li funkciis kiel Patriarko de Konstantinopolo, la plej influa figuro ene de la otomana armena komunumo, de 1869 ĝis 1873 kaj eksiĝis pro premo de la otomana registaro kiu vidis lin kiel minacon. Li estis la estro de la armena delegacio ĉe la Berlina Kongreso de 1878. Revenante de Eŭropo, li instigis armenajn kamparanojn sekvi la ekzemplon de kristanaj balkanaj popoloj lanĉante armitan lukton por aŭtonomeco aŭ sendependeco de la otomanaj turkoj[1].

Inter 1879 kaj 1885 li servis kiel prelato de Van, poste li estis devigita ekziliĝi al Jerusalemo. Li estis elektita kiel estro de la Armena Eklezio en 1892, tamen li estis kronita pli ol unu jaron poste kaj servis en tiu posteno ĝis sia morto. Li kontraŭis la provon de la rusa registaro konfiski la posedaĵojn de la armena eklezio en 1903, kiu poste estis nuligita parte pro liaj klopodoj. Ĥrimjan daŭre aprobis la liberigan movadon de la armenaj revoluciuloj .

Li estas altega figuro en moderna armena historio kaj estis ame nomita Ĥrimjan Hajrik ("paĉjo Ĥrimjan"). Konata defendanto de armenaj interesoj kaj aspiroj, liaj progresemaj agadoj estas viditaj kiel preparitaj bazoj por la pliiĝo de armena naciismo kaj la sekva nacia liberiga movado de la malfrua 19-a kaj frua 20-a jarcentoj.

Frua vivo, edukado kaj vojaĝoj

[redakti | redakti fonton]
Vidaĵo de la monaĥejo Varagavank

Ĥrimjan naskiĝis en la kvartalo Ajgestan de Van[2]. Lia patro, teksisto, mortis kiam Mkrtiĉ estis infano kaj li estis edukita de lia onklo, Ĥaĉatur, komercisto. La radiko de lia familia nomo, Ĥrim[3], estas la armenlingva termino por Krimeo, ĝi sugestas ligon, kiun lia familio havis kun la Krimea duoninsulo. Li ricevis neformalan edukadon en parokaj lernejoj de insuloj Lim kaj Ktuc en Van kaj Varagavank, kie li studis la klasikan armenan, historio kaj eklezia literaturo. Reveninte al Van en 1842, li komencis vojaĝon tra la regiono kaj pilgrimis al Eĉmiadzin[2], la spirita centro de la Armena Eklezio. Ĥrimjan deziris daŭrigi sian edukadon en eŭropa universitato, sed ĉi tiu deziro neniam realiĝis. Li vivis en Konstantinopolo de 1844 ĝis 1846 kie li faris ligojn kun armenaj intelektuloj[4].

Reveninte al Van en 1846, li edziĝis al Mariam Sevikian. En 1847 li transiris al Persio kaj Rusa Kaŭkazio, kie li vizitis la ebenaĵon Ararato[5], Ŝirakon kaj Naĥiĉevanon. Li loĝis en Aleksandropolo (Gjumri) dum ses monatoj.  En 1848 li denove transloĝiĝis al Konstantinopolo tra Tbiliso, Batumi kaj Trabzon. De 1848 ĝis 1850 li instruis en porknabina lernejo en la kvartalo Ĥasgjugh (Hasköy) de Konstantinopolo[2] . En 1851 li vojaĝis al Kilikio kie li estis sendita raporti pri la stato de armenaj lernejoj. Vojaĝante kaj loĝante en diversaj armen-loĝataj provincoj, li akiris intiman scion pri la problemoj kaj aspiroj de ordinaraj armenoj.  Li estis ĉagrenita kun la apatio, kiun la altaj kaj mezaj klasoj de la armena komunumo de Konstantinopolo montris al provincaj armenoj[2].

Revenante al Van en 1853, li trovis sin sen proksima familio; lia edzino, filino kaj patrino mortis. Li poste decidis dediĉi sin al religia vivo en la Armena Apostola Eklezio[6]. En 1854, en la aĝo de 34, Ĥirimjan estis ordinita kiel vardapet (celibata pastro) ĉe la armena katedralo en Lago Van. En 1855 li estis nomumita abato de la Preĝejo Sankta Kruco en Skutari (Üsküdar) , proksime al Konstantinopolo. Ĥrimjan komencis produkti la periodaĵon Arcvi Vaspurakan ĉe eldonejo situanta apud la preĝejo Skutari[7].

Van, Muŝ kaj Konstantinopolo

[redakti | redakti fonton]

Monaĥejo de Varag kaj Surb Karapet

[redakti | redakti fonton]
Bildkarto kiu priskribas la katolikoson Ĥrimjan kaj la monaĥejon Varagavank. Ĝin sekvas citaĵo kiu instigas ka armenojn persisti por pli bona estonto.

Ĥrimjan revenis al Van en 1857 kaj establis la Lernejon Ĵarangavorac en monaĥejo Varagavank. Li fondis eldonejon en la monaĥejo, per kiu li rekomencis la eldonadon de Arcvi Vaspurakan[8] en 1859. Ĝia publikigo daŭris ĝis 1864.

En 1862 li estis nomumita abato de la monaĥejo Surb Karapet proksime de Muŝ, kio signifis ke li ankaŭ estis la prelato de Tarono. Li revigligis la monaĥejon kaj transformis ĝin en florantan centron. Li fondis tie lernejon kaj ĵurnalon, nomatan Arcvik Tarono.  Li sukcesis konvinki la guberniestron de la provinco Erzurum malaltigi impostojn por la armenoj[9].

Patriarko de Konstantinopolo

[redakti | redakti fonton]

La 20-an de oktobro 1868, Ĥrimjan estis ordinita kiel episkopo en Eĉmiadzin. La 4-an de septembro 1869 li estis elektita kiel la Armena Patriarko de Konstantinopolo, kiu estis la fakta gvidanto de la armena komunumo de la Otomana Imperio kaj en religiaj kaj en sekularaj aferoj. Laŭ Ali Tekkoyun, turka erudiciulo pri religio, lia elekto indikis, ke la Amira (plej riĉa) klaso kaj la imperiaj aŭtoritatoj perdis potencon super la armenoj kontraŭe al siaj interesoj. Li malplenigis la ŝuldon de la patriarkejo kaj klopodis pliigi la provincan reprezentantaron en la Armena Nacia Asembleo[10][11]. Kiel la fakta politika estro de la kristana armena milio en la okuloj de la Sublima Pordo,  li preparis detalan raporton dokumentantan kazojn de subpremo, persekutado kaj miskondamno en la armenaj provincoj kaj prezentis la dokumenton al la Sublima Pordo[12]. Ĥrimjan uzis la pozicion por antaŭenigi la interesojn kaj kondiĉojn de la malriĉaj kaj subpremitaj provincaj armenoj[13].

La Ĥrimjan-raporto, oficiale titolita Unua Raporto pri Provincaj Subpremoj, devas esti komprenata kadre de la reformoj de Tanzimat (1839, 1856) celita al alcentrigado de la administracio kaj plibonigado de la imposta bazo de la registaro, la reformoj ne estis efike efektivigitaj en la plej periferiaj partoj de la imperio, inter ili la anatoliaj provincoj. Kiel sekvo, la lokaj loĝantaroj ofte suferis je duobla imposta ŝarĝo, kaj de la centra administracio kaj de la parto de lokaj tribaj gvidantoj kiuj havis aliron al impostaj terkultiv-rajtoj, la plej multaj el ili estis kurdaj famuloj[14]. Aferoj eksplicite menciitaj en la raporto de Ĥrimjan inkluzivas: perforto farita de impostfarmistoj kontraŭ la loka loĝantaro, devigitaj konvertiĝoj al Islamo kaj aliaj krimoj faritaj pro religia fanatikeco, troa impostado kaj neglekto de impostaj farmistaj devoj, kaŭzante rikoltajn perdojn. La raporto ankaŭ faris plurajn sugestojn pri kiel trakti la supre menciitajn problemojn: Precipe la kurdaj tribanoj estis senarmigitaj kaj instruis agrikulturan vivmanieron. Cetere, la raporto petis kreon de efika polica forto, kun armenaj rajtoj servi ĉe ĉiuj niveloj, kaj travidebla komunikado de la ordonoj de la Sublima Pordo[15][16].

Lia sincereco pri la problemoj alfrontantaj la armenan loĝantaron ĝenis ne nur la otomanajn aŭtoritatojn, sed ankaŭ kelkajn el la armenaj riĉaj elitoj. Laŭ Gerard Libaridian, la antaŭenigo de rajtoj de provincaj armenoj "igis lin malamiko de multaj influaj armenoj en Istanbulo". Li estis devigita eksiĝi fare de la otomana registaro en 1873. Armayis Vartooguian skribis en 1896 ke Ĥrimjan "povus esti konservinta la postenon de Patriarko de Konstantinopolo dumvive se li ne estus rezignigita per la intrigoj de la turkoj. Registaro, kiu tre malŝatis lin pro lia fervoro pri la bonfarto de lia grego"[17].

Post lia eksiĝo, Ĥrimjan dediĉis sian tempon al literaturaj okupoj.

Kongreso de Berlino

[redakti | redakti fonton]
Anton von Werner, Kongreso de Berlino (1881): Lasta kunveno la 13-an de julio 1878.

Post la rusa-turka milito de 1877–1878 Ĥrimjan gvidis la armenan delegacion ĉe la Berlina Kongreso[10][11]. La misio de la delegacio estis prezenti memorandon al la grandaj potencoj koncerne la efektivigon de reformoj en la armenaj provincoj de la Otomana Imperio. La ĉefa celo de la delegacio estis certigi grandajn reformojn en la armenaj provincoj, kiuj estus kontrolataj de eŭropaj potencoj, kio signifis Rusion en la realo, kiel ĝiaj trupoj kie lokiĝis en partoj de Armenio[18]. Armenoj esperis, ke rusa premo (kaj minaco de interveno) devigos la otomanan registaron plibonigi kondiĉojn en la armenaj provincoj[12]. La armena delegacio krome postulis ian aŭtonomecon por la armenaj provincoj, simile al la Maronita aŭtonomio en Monta Libano, sed ne rekomendis disiĝon disde la Otomana Imperio aŭ aneksadon de la armenaj provincoj en Rusion[13].

La Berlina Traktato, kiu estis subskribita la 13-an de julio 1878, estas konsiderata fiasko de la armena misio al la kongreso fare de historiistoj. Ĝi malsukcesis devigi la otomanan registaron efektivigi verajn reformojn. Panossian skribas ke la tuta armena delegacio ricevita estis "sendentaj promesoj"[19]. En la kongreso, Ĥrimjan atestis la kristanajn balkanajn homojn (serboj, montenegranoj kaj bulgaroj) atingantaj sendependecon aŭ iom da aŭtonomeco[17].

Post reveno al Konstantinopolo, Ĥrimjan faris serion de paroladoj "kiuj sekurigis lin loko en la radikaliĝo de armena pensado, kaj la klara kaj forta artikado de postuloj bazitaj sur naciismaj principoj." Li faris konatan predikon, en kiu li alvokis la armilaron de la armenoj por batali por sendependa Armenio. Li diris al sia grego, ke "Armenio, kontraste kun la kristanaj ŝtatoj de Balkanio, ne gajnis aŭtonomion de la Sublima Pordo ĉar neniu armena sango estis elverŝita en la kaŭzo de libereco." Fama pro ĝiaj alegorioj, la prediko estas konsiderita esti iniciatinta la armenan revolucian movadon[14].

En la prediko, li "uzis analogecon de ĉerpilo ​​kaj plado kun la glavo kaj libereco por klarigi la lukton de balkanaj landoj por libereco dum la Kongreso. Por li, la libereco de Armenio eblis nur per la uzo de armita forto". Aparte, li deklaris: "Tie, kie pafiloj parolas kaj glavoj bruas, kian signifon havas pledoj kaj petoj?" Li aldonis:

Homoj de Armenio, kompreneble vi bone komprenas, kion la pafilo povus fari kaj utili. Kaj tiel, karaj kaj benitaj armenoj, kiam vi revenos al la Patrujo, al viaj parencoj kaj amikoj, prenu armilojn, prenu armilojn kaj denove armilojn. Homoj ĉefe metas la esperon pri via liberigo sur vin mem. Uzu vian cerbon kaj vian pugnon! La homo devas labori por si mem por esti savita[15][16].

Prelato de Van kaj ekzilo

[redakti | redakti fonton]
Ĥrimjan kaj lokaj armenoj en Van, decembro 1879

Post lia reveno de Eŭropo, Ĥrimjan estis nomumita Prelato de Van en 1879. Li malfermis novajn lernejojn, inkluzive de la unua agrikultura lernejo en armenaj teritorioj. En la 1880-aj jaroj li subtenis la armenajn sekretajn societojn dediĉitajn al la kaŭzo de nacia liberigo, kiel Sev ĥaĉ ("Սև խաչ", Nigra kruco) de Van kaj Paŝtpan hajrenjac ("Պաշտպան հայրենյաց", Defendanto de la Patrujo).  La otomana registaro, kiu rigardis malfavore liajn agadojn, elpostenigis lin en 1885 kaj sendis lin al Konstantinopolo, kie li povus esti kontrolita de la aŭtoritatoj[20].

Post la 15-a de julio 1890 manifestacio en Kum Kapu, kvar reprezentantoj de la Armena Nacia Asembleo (Ĥrimjan, Garegin Srvandztianc, Mateo Izmirljan[20], Grigoris Aleatĝjan) prezentis raporton kiu kritikis la otomanan registaron pri la traktado de la armena kamparana klaso. En decembro 1890, li estis ekzilita al Jerusalemo "sub la preteksto de pilgrimado."[21] Li loĝis en la monaĥejo Sankta Jakobo en la armena kvartalo de la urbo[22].


Katolikoso de ĉiuj armenoj

[redakti | redakti fonton]
Ĥrimjan forlasante Levantenion, 1916.

La 5-an de majo 1892, elekto okazinta ĉe Eĉmiadzin unuanime elektis Ĥrimjan al la pozicio de Katolikoso de la Armena Apostola Eklezio[23][24]. Laŭ Vartooguian, "la populareco de Ĥrimjan estis tiel superforta ke iu ajn kontraŭstaranta lin estus rekonita de la nacio kiel perfidulo. Ĥrimjan estis rekonita kiel la normo de patriotismo, kaj kiu ajn serĉis la plej bonajn interesojn de la nacio ne povis ne favori lian elekton". Vartooguian aldonas, ke la rusa imperia registaro malkontentis pri lia elekto, ĉar ili klopodis enkorpigi la Armenan Eklezion sub la jurisdikcio de la Rusa Ortodoksa Eklezio kun la celo rusigi la armenan loĝantaron[20].

Ĥrimjan, en aĝo de 72, ne estis komence permesita vojaĝi al Eĉmiadzin de otomana sultano Abdul Hamid la 2-a. Pli ol jaron poste, post la peto de la rusa imperiestro, li donis permeson vojaĝi, sed nur se li vojaĝus tra Turkio. Laŭ Hacikjan k.a., la otomanoj timis "troajn manifestiĝojn de jubilado fare de la armenoj". La otomana registaro malpermesis al Ĥrimjan vojaĝi al Eĉmiadzin tra sia teritorio, kaj tial li devis vojaĝi tra Jafo, Aleksandrio, Triesto, Vieno, Odeso, Sebastopolo, Batumo, kaj tiam Tbiliso. Proksimume 17 monatojn post lia elekto, li estis kronita kiel Katolikoso la 26-an de septembro 1893. Lia otomana civitaneco estis revokita kaj li iĝis rusa civitano[25].

En 1895, li vojaĝis al Sankt-Peterburgo por renkonti la rusan caron Nikolao la 2-a por peti efektivigon de reformoj en la armenaj provincoj de la Otomana Imperio. Dum la Hamidaj masakroj de 1894–1896 Ĥrimjan donis materialan helpon al la armenaj rifuĝintoj[26]. Inter liaj aliaj plenumoj estis la renovigoj de multaj praaj monaĥejoj kaj preĝejoj.

Ĥrimjan kiel katolikoso.

En junio 1903, la rusa registaro eldonis edikton por fermi armenajn lernejojn kaj konfiski la posedaĵojn de la armena eklezio, inkluzive de la trezoroj de Eĉmiadzin. La ago havis la ĉefan celon akceli la procezon de rusigo de la armena popolo kaj eklezio. Ĥrimjan kunlaboris kun la Armena Revolucia Federacio (ARF aŭ Daŝnakcutjun) por organizi amasajn manifestaciojn kontraŭ la edikto[27][28]. Laŭ la historiisto Rouben Paul Adalian, ĝi estis kombinaĵo de la populara rezisto de la daŝnakoj kaj la persona spitemo de Ĥrimjan kiuj rezultigis la edikton nuligitan en 1905[29].

En 1907, Ĥrimjan klarigis la rilatojn inter la patriarko de Konstantinopolo kaj emfazis la superecon de la sidejo de Eĉmiadzin. En septembro de tiu jaro li sendis leteron al Nikolao la 2-a en kiu li alvokis la rusan registaron malhelpi la perforton kiu alfrontis la armenan loĝantaron de la Otomana Imperio[25][30].

Vidoj kaj ideologia influo

[redakti | redakti fonton]
Pentraĵo pri Mkrtiĉ Ĥrimjan en 1906, farita de Vardges Surenianc priskribante la momenton kiam li ricevis leteron de la rusa dekreto ordonante la konfiskadon de la propraĵoj de la armena eklezio.[31]

Progresismo

[redakti | redakti fonton]

En la 1860-aj kaj 1870-aj jaroj, Ĥrimjan estis, kune kun Harutjun Svaĝjan, unu el la ĉefaj liberalaj armenaj aktivuloj en la Otomana Imperio. Samtempe liberaluloj kiel Grigor Arcruni, Mikael Nalbandjan kaj Stepanos Nazarjan estis aktivaj en la Rusa Imperio. Arra Avakjan priskribis lin kiel "tre progreseman edukiston." Usona feministo Alice Stone Blackwell skribis en 1917: "Ĉiuj liaj opinioj estis progresemaj" kaj laŭdis lian antaŭenigon de ina edukado: "Li estis forta rekomendanto de edukado por knabinoj, kaj en unu el liaj libroj, La Familio de la Paradizo[32], li argumentas kontraŭ la reganta orienta ideo, ke edzoj rajtas regi siajn edzinojn perforte". Derderjan ankaŭ rimarkis lian "kredon je la graveco eduki virinojn" kaj lian instigon al "partopreno de virinoj en disvastigado de klerismaj principoj". Alia aŭtoro deklaris, ke li faris "grandan kontribuon al progresema armena intelektismo". Vartooguian, verkante en 1896, sugestis, ke Ĥrimjan "estis konservativulo en aferoj de la Eklezio"[33].

Naciismo

[redakti | redakti fonton]

Razmik Panossian skribas ke Ĥrimjan havis potencan influon sur armena naciismo. Laŭ Panossian, li estas la "individuo plej grava figuro de la 19-a jarcento enirinta armenan konscion kiel la portanton de la radikala mesaĝo de nacia liberigo"[34].  Laŭ Tekkoyun, "Ĥrimjan estis elstara figuro en la formado de la armena naciismo"[4]. H.F.B Lynch, kiu vizitis Eĉmiadzin en 1893, skribis pri Ĥrimjan en sia libro pri Armenio: "Kun li religio kaj patriotismo estas preskaŭ interŝanĝeblaj esprimoj"[35]. Laŭ la vortoj de Adalian, Ĥrimjan estas "respektata pro sia patriota fervoro kaj fervora defendo de armenaj naciaj interesoj". Alia aŭtoro priskribis lin kiel "ĉefan proparolanton de armenaj naciismaj aspiroj sur la internacia scenejo". Laŭ Tekkoyun, Ĥrimjan "ĉiam rekomendis la konscion de laikaj kun naciismaj kaj patriotaj ideoj, kio eblis nur per la ĵurnaloj kaj literaturo"[36]. Ĥrimjan aparte emfazis la uzon de vulgara lingvo en siaj skribaĵoj[37].

La opinio de Ĥrimjan pri armena naciismo kiel kultura vekiĝo transformiĝis al naciismo kiel armita revolucia movado en respondo al la subprema reĝimo de otomana kaj rusa registaroj same kiel al eŭropaj politikoj al Armenio. Ĥrimjan eksplicite apogis la Armenan Revolucian Federacion en letero de 1896 al la armenoj de Van[38], en kiu li skribis:

La apero de politikaj partioj inter vi estas ekzemplo de la renaskiĝo de la historiaj domoj de nia nobelaro, dum la Partio Daŝnakcutjun estas la nova armena kavaliraro. Ĝiaj pioniroj montris sin veraj kavaliroj en Vaspurakano [t.e. la regiono ĉirkaŭ Van] kaj aliloke. Leviĝu, leviĝu, armenoj, aliĝu al ĉi tiu nova armena kavaliraro, kuraĝu[39] ...

Antaŭ tio la eklezio konservis distancon de la armenaj revoluciaj grupoj, ĉar ĉi-lasta vidis la unuan kiel konservativan institucion. Ĥrimjan bonvenigis revolucian aktivismon, precipe de la Daŝnakcutjun, la plej influa armena partio[40]. Laŭ Panossian, Ĥrimjan tiel radikaligis, certagrade, la armenan eklezion kaj li sekulariĝis en sia vizio de la armena nacio[41] .

Morto kaj heredaĵo

[redakti | redakti fonton]
Tomboŝtono de Ĥrimjan en la korto de la Katedralo de Eĉmiadzin.

Ĥrimian mortis la 29-an de oktobro 1907. Li estis entombigita, kiel multaj el liaj antaŭuloj, en la korto de la katedralo de Eĉmiadzin. Skulptisto Sergej Merkurov faris lian mortmaskon.[42].

Ĥrimjan estis honorita de armenoj dum lia vivo.  Li estis nomita Hajrik (diminutivo por "patro") ekde lia tempo kiel abato de la monaĥejo Surb Karapet proksime de Muŝ en la fruaj 1860-aj jaroj[43]. Sarkis Atamian asertas, ke "ne estis viro, eble, en armena historio, kiu simbolis la afablan, saĝan, paternalisman estron de sia grego same kiel Ĥrimjan, kiu ricevis la titolon Hajrik (paĉjo) ame de sia popolo".  Jack Kalpakian priskribas Ĥrimjan kiel "duan nur post la mita Hajko kiel la patrofiguron de la nacio". Ĥrimjan plejparte enfokusigis siajn klopodojn sur la ordinaraj homoj prefere ol la armena elito kaj estas tiel konsiderita" . Katolikoso Vazgen la 1-a (ĉ. 1955-1994) nomis Ĥrimjan la "plej granda revoluciulo [de la armena kamparana klaso]"[44].

Panossian skribis, ke Ĥrimjan sin dediĉis dum sia tuta vivo al plibonigo de la kondiĉoj de provincaj armenaj kaj ĝenerale de armenaj rajtoj. Ĥrimjan estis priskribita kiel "unu el la malmultaj vere bonegaj figuroj en la historio de la armena eklezio" kaj "unu el la plej famaj kaj karaj naci-religiaj figuroj de lia tempo". Alia aŭtoro nomis lin "la plej amata armena patriarko de modernaj tempoj". Patricia Cholakian skribis pri li: "viro kun granda persona sankteco, estis inter la unuaj se temas pri inspiri la persekutitajn armenojn al amo por lernado kaj sento de fiero pri ilia heredaĵo". La elstara lingvisto Hraĉja Aĝarjan nomis lin vera kristano, vera patrioto kaj vera populara homo[45].

La Misia Heroldo skribis en 1891 pri Ĥrimjan: "viro, al kiu la tuta armena nacio rigardas kun granda respekto. Li laboris honeste kaj fervore por bono de sia nacio[46]". Alice Stone Blackwell skribis pri li en 1917 kiel "la plej granda figuro en la moderna armena historio" kaj aldonis ke "Li estis profunde amata kaj honorata pro lia saĝo kaj sankteco"[47]. Elstara armena poeto Avetik Isahakjan skribis en artikolo de 1945: "La armena popolo ne forgesos lin. Ju pli da tempo pasas, des pli brila fariĝos lia memoro. Li rigardos la armenan popolon el la profundo de jarcentoj kaj parolos konatan lingvon pri ĝiaj amataj aspiroj kaj senmortaj celoj"[48].

Ĥrimjan estas la temo de pentraĵoj de pluraj eminentaj armenaj artistoj, kiel ekzemple Ivan Ajvazovskij, Jeghiŝe Tadevosjan, kaj Vardges Surenianc. Armena-usona komponisto Alan Hovhannes verkis koncerton titolitan Ĥrimjan Hajrik[49] en oktobro 1944. Laŭ liaj propraj vortoj, "La muziko estis inspirita de portreto de la heroa pastro Ĥrimjan Hajrik, kiu gvidis la armenan popolon tra multaj persekutoj". La komponaĵo unue estis komerce registrita en 1995 de la Manhatana Kamera Orkestro, reĝisorita de Richard Auldon Clark. Lernejo en Erevano, la ĉefurbo de Armenio, fondita de Ĥrimjan en 1906 kaj renomita omaĝe de la 26 Bakuaj Komisaroj dum la sovetia periodo, estis renomita omaĝe al li en 1989[50].

Publikaĵoj

[redakti | redakti fonton]
Ĥrimjan Hajrik proksime de Eĉmiadzin, Ivan Ajvazovskij, 1895, Nacia Artgalerio Ivan Ajvazovskij, Teodozio.

Ĥrimjan verkis eseojn kaj librojn. Liaj plej rimarkindaj verkoj estas la jenaj[51]:

  • 1850: Հրաւիրակ Արարատեան, Hravirak Araratjan (Konvokanto al Ararat): "versa eseo en klasika armena en kiu li alprenas la rolon de gvidisto kaj gvidas grupon de junuloj kvankam la historio kaj geografio de la praula patrujo, glorigante ĝiajn antikvajn glorojn kaj delikatan belecon kun la celo instigi amon kaj pasion por la patrujo en la juna generacio".
  • 1851: Հրաւիրակ երկրին աւետեաց, Hravirak jerkrin avetiatz (Konvokinto al la Promesita Lando): "simila verseseo publikigita post vojaĝo al la Sankta Lando en kiu li gvidas junulojn en la sanktaj lokoj, instruante al ili la esencon de kristanismo".
  • 1876: Խաչի ճառը, Ĥaĉi ĝar (Diskurso pri la Kruco)
  • 1876: Ժամանակ եւ խորհուրդ իւր, Ĵamanak jev ĥorhurd jur (La tempo kaj ĝia mistero)
  • 1876: Դրախտի ընտանիք, Draĥti entanik (La familio de la paradizo)
  • 1878: Սիրաք եւ Սամուէլ, Sirak jev Samuel : "traktato pri infana edukado"
  • 1894: Պապիկ եւ թոռնիկ, Papik jev tornik (Avo kaj nepo): konsiderata de kelkaj fakuloj kiel lia plej bona verko.
  • 1900: Թագաւորաց ժողով, Tagavorac ĵogov (La kunveno de reĝoj)
  • 1901: Վերջալոյսի ձայներ, Verĝalujsi dzajner (Sonoj de krepusko): kolekto de poezio

Referencoj

[redakti | redakti fonton]
  1. ↑ (2014) Armenian Christianity Today: Identity Politics and Popular Practice. Ashgate Publishing, p. 162. ISBN 978-1-4724-1271-3.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Voskanian 2007, p. 98.
  3. ↑ Tekkoyun 2011, p. 51.
  4. ↑ 4,0 4,1 Panossian 2006, p. 167.
  5. ↑ Voskanian 2007, p. 99.
  6. ↑ Voskanian 2007, p. 101.
  7. ↑ Voskanian 2007, p. 102.
  8. ↑ Voskanian 2007, p. 103.
  9. ↑ Voskanian 2007, pp. 103–104.
  10. ↑ 10,0 10,1 Voskanian 2007, p. 104.
  11. ↑ 11,0 11,1 Panossian 2006, p. 70.
  12. ↑ 12,0 12,1 Tekkoyun 2011, p. 52.
  13. ↑ 13,0 13,1 Panossian 2006, p. 168.
  14. ↑ 14,0 14,1 Özbek 2012, p. 792.
  15. ↑ 15,0 15,1 Kheremian 1872.
  16. ↑ 16,0 16,1 Suny 2015, p. 61.
  17. ↑ 17,0 17,1 Miller 2011, p. 29.
  18. ↑ Tekkoyun 2011, p. 89.
  19. ↑ Panossian 2006, p. 170.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 Kostandyan 2006, p. 83.
  21. ↑ Panossian 2006, p. 174.
  22. ↑ Vartooguian 1896, p. 80.
  23. ↑ Kostandyan 2006, p. 84.
  24. ↑ Voskanian 2007, p. 105.
  25. ↑ 25,0 25,1 Ormanian 1912, p. 238.
  26. ↑ (2001) World Christian encyclopedia: a comparative survey of churches and religions in the modern world, Volume 1, 2‑a eldono, Oxford University Press, p. 78. ISBN 978-0-19-510318-2.
  27. ↑ Kostandyan 2006, pp. 84–85.
  28. ↑ Vartooguian 1896, p. 91.
  29. ↑ Vartooguian 1896, p. 90.
  30. ↑ Kostandyan 2006, p. 85.
  31. ↑ Մի նկարի պատմություն. Խրիմյան Հայրիկ (). Ministerio de Defendo de Armenio (julio 2012).
  32. ↑ (2012) Հայոց Պատմություն Նոր շրջան դասագիրք հանրակրթական դպրոցի 8-րդ դասարանի համար (). Erevano: Manmar, p. 71.
  33. ↑ Adalian 2010, p. 130.
  34. ↑ Panossian 2006, p. 141.
  35. ↑ Adalian 2010, pp. 446–447.
  36. ↑ Ramet 1989, p. 456.
  37. ↑ (1998) Armenia: A Journey Through History. Electric Press, p. 20. ISBN 978-0-916919-24-5.
  38. ↑ Payaslian 2007, p. 119.
  39. ↑ Payaslian 2007, pp. 121–122.
  40. ↑ Panossian 2006, p. 198.
  41. ↑ "Iron Ladle by Khrimyan Hayrig", The Armenite, 4an de marto 2014.
  42. ↑ (1983) “Մերկուրով Սերգեյ [Merkurov Sergej]”, Armena Soveta Enciklopedio Volumo 9 (). “Մ-ի հանած առաջին դիմակը Խրիմյան Հայրիկինն էր (1907)”.
  43. ↑ Vartooguian 1896, p. 79.
  44. ↑ (1985) Ընտիր երկեր, 2 հատորով [Selected works, in 2 volumes] (armene). Erevano: Sovetakan grogh.
  45. ↑ (1955) The Armenian Community: The Historical Development of a Social and Ideological Conflict. Novjorko: Philosophical Library, p. 84.
  46. ↑ "Մկրտիչ կաթողիկոս Խրիմյան [Catholicos Mkrtich Khrimian]", Patrina Seĝo de Sankta Eĉmiadzin, 1944, paĝoj 15-19.
  47. ↑ Alan Hovhaness (1911–2000): Khrimian Hairig • Guitar Concerto • Symphony No. 60 "To the Appalachian Mountains". Naxos Records. Arkivita el la originalo je 2020-08-05. Alirita 2020-10-26 .
  48. ↑ (2011) A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire. Oxford University Press, p. 86. ISBN 978-0-19-978104-1.
  49. ↑ Panossian 2006, pp. 167–168.
  50. ↑ Tekkoyun 2011, p. 50.
  51. ↑ (2006) The Logos Reader: Rational Radicalism and the Future of Politics. University Press of Kentucky, p. 169. ISBN 978-0-8131-9148-5.
Elŝutita el "https://eo.wikipedia.org/w/index.php?title=Mkrtiĉ_Ĥrimjan&oldid=8870523"