Leksikografio

Parto de serio pri
Scienco
Formalaj sciencoj Logiko Matematiko Matematika logiko Matematika statistiko Teoria komputila scienco
Fizikaj sciencoj Fiziko Klasika fiziko Moderna fiziko Aplikata fiziko Eksperimenta fiziko Teoria fiziko Komputada fiziko Termodinamiko Meĥaniko Solida meĥaniko Klasika meĥaniko Kontinuaĵa meĥaniko Reologio Meĥaniko de fluidaĵo Plasmo Atoma fiziko Fiziko de kondensita materio Kvantuma meĥaniko Nuklea fiziko Partikla fiziko Speciala relativeco Kvantuma kampa teorio Ĝenerala relativeco Kordoteorio Ĥemio Redoksa reakcio Alkemio Analiza kemio Astrokemio Biokemio Kristalografio Media kemio Manĝaĵokemio Geokemio Verda kemio Neorganika kemio Materiala inĝenierarto Molekula fiziko Nuklea kemio Organika kemio Fotokemio Fizika kemio Radiokemio Solidstata kemio Stereokemio Supermolekula kemio Surfacoscienco Teoria kemio Astronomio Astrofiziko Kosmologio Galaksiastronomio Planeda geologio Planedoscienco Stela astronomio Tersciencoj Meteorologio Klimatologio Ekologio Media scienco Geodezio Geologio Geomorfologio Geofiziko Glaciologio Hidrologio Limnologio Oceanografio Paleoklimatologio Paleoekologio Polenoscienco Pedologio Edafologio Fizika geografio Spaca scienco
Vivosciencoj Biologio Anatomio Astrobiologio Bioĥemio Biogeografio Biologia inĝenierarto Biofiziko Konduta neŭroscienco Biotekniko Botaniko Ĉelbiologio Konservobiologio Kriobiologio Disvolviĝ-biologio Ekologio Etnobiologio Etologio Evolubiologio) Genetiko (Enkonduko al genetiko) Gerontologio Imunologio Limnologio Marbiologio Mikrobiologio Molekula biologio Neŭroscienco Paleontologio Parazitologio Fiziologio Radiobiologio Edafo Sociobiologio Sistematiko Toksologio Zoologio
Sociaj sciencoj Antropologio Arkeologio Kriminologio Demografio Ekonomiko Edukado Internaciaj rilatoj Juro Lingvistiko Politika scienco Psikologio Sociologio Soci-ekonomia geografio
Aplikataj sciencoj Inĝenierarto Aerospaca scienco Agrikultura Biomedicina Kemia inĝenierarto Civila inĝenierarto Komputila scienco Komputika inĝenierarto Elektra inĝenierarto Fajroprotekto Genteĥniko Industria inĝenierarto Meĥanika inĝenierarto Milita inĝenierarto Mineja inĝenierarto Nuklea inĝenierarto Operacia esploro Programada inĝenierarto Robotiko TTT-inĝenierarto Sanscienco Biologia inĝenierarto Dentokuracado Epidemiologio Sankuracado Medicino Flegado Farmacio Socia laboro Veterinara medicino
Interfakeco Aplikata fiziko Artefarita intelekto Bioetiko Biokomputiko Biomedika inĝenierarto Biostatistiko Kognoscienco Kompleksaj sistemoj Komputada lingvoscienco Kulturaj sciencoj Kibernetiko Mediscienco Media socia scienco Mediaj studoj Etnaj studoj Evolua psikologio Forstado Sano Bibliotekscienco Matematika kaj teoria biologio Matematika fiziko Militistiko Retscienco Neurona inĝenierarto Neŭroscienco Sciencaj studoj Scienco, teĥnologio kaj socio Scienca modelado Semiotiko Sociobiologio Statistiko Sistemscienco Transdisciplino Urba planado TTT-sciencoj
Filozofio kaj historio de scienco Civitanoscienco Marĝenscienco Historio de scienco Filozofio de scienco Protoscienco Pseŭdoscienco Scienca libereco Scienca politiko Scienca metodo Teĥnoscienco
Ĝeneralaĵoj Kategorio

Leksikografio (greke: leksikón - vortaro + gráphõ - mi skribas) aŭ vortaroscienco estas la scienco pri verkado de vortaroj kaj enciklopedioj kaj prilaborado de artikoloj kaj maniero de ilia klarigo. Ĝi estas la fako kaj profesio de vortaristoj kaj proksimas al terminarofarado. Ĝin oni ankaŭ rigardas apliko de vortoteorio.

Planaj taskoj

Analizi la uzon

Vortaristoj kaj eldonejoj laboras por publiko. Ili planas la enhavon de vortaro laŭ sia imago pri la publiko. Enketoj montris, ke imago kaj realo ne ĉiam kongruas:

• vortaristoj imagas "noblajn" uzojn, ekzemple serĉadon de fidindaj gramatikaj kaj sencaj informoj. Sed reale multaj homoj konsultas vortarojn por amuzo, por skrablo, vortkrucenigmo aŭ iuj televidludoj.

• vortaristoj pensas aŭ asertas, ke ili registras spontanean lingvouzon. Sed homoj konformigas sian parolmanieron al la indikoj de vortaroj, igante la aferon reciproka.

Difini la celon

Havante bildon pri sia publiko, vortaristo devas pli precize difini enhavon: ĉu la vortaro priskribu ordinaran, fakan, beletran, oficialan lingvon, de kiom vasta epoko, de kiu socia medio, el kiaspeca literaturo, kaj kiajn detalajn informojn ĝi donu pri vortoj.

Elekti vortaran strukturon

informoj en vortaro povas esti aranĝitaj laŭ:

• ĉapitroj, listoj, indeksoj
• interrilatoj inter la ĉefpartoj: ordo de ĉapitroj, reguloj por fari indeksojn...
• rubrikaro de artikoloj: kapvorto, gramatikaĵoj, etimo...
• interrilatoj inter artikoloj, inter vortoj...
• listoj de valoroj por la artikolaj rubrikoj: ekzemple kiajn vortspecojn oni agnoskas, kiajn gramatikajn etikedojn havu verboj...

Provi kaj priskribi la modelon

Estas prudente la modelon unue elprovi per tipaj artikoloj de diversaj specoj. Konsilojn pri redaktado oni registru en manlibro.

Realigaj taskoj

Elekti kapvortojn

La unua kaj parte subjektiva takso de vortaristo estas elekto de kapvortoj (titoloj de vortaraj artikoloj). Pri tio povas helpi diversaj iloj (ekzemple tekstaroj, pri kiuj vidu sube) kaj difinitaj principoj (ekzemple registri nur vortojn uzatajn de "bonaj aŭtoroj" aŭ sufiĉe oftajn ktp.). Vortaroj ankaŭ povas registri frazeologiajn erojn ("nigra merkato", "trapasi ekzamenon", proverbojn k.a.).

Kapvortojn oni normas per senfleksiigo, se la koncerna lingvo prezentas ilin en pluraj formoj. Ekzemple esperantajn verbojn oni tradicie prezentas en vortaroj per i-formo (infinitivo) ("ami", ne "amas" aŭ "amos").

Dialektaj formoj ne embarasas en lingvoj kun firma skriba tradicio kaj oficiala formo. sed multaj lingvoj -- ekzemple afrikaj -- vivas la pli naturan situacion, ke vortoj sufiĉe varias laŭ urboj, provincoj, lokoj. la elekto de kapvortoj tiam ne facilas: oni devas registri plurajn formojn, aŭ elekti iun referencan dialekton.

Distingi sencojn

La distingo de pluraj sencoj aŭ subsencoj en vorto estas kelkfoje evidenta: vato kiel elektra mezurunuo kaj vato kiel sorbilo klare estas du sencoj – eĉ du kapvortoj.

Sed multajn vortojn oni povas difini per unu aŭ pluraj sencoj laŭvole: krono povas esti (1e) reĝa krono, (2e) ĉia simila kap-ornamo, (3e) kulmino de afero, (4e) industria objekto fiksebla sur ekstremo de io. Alternative ĝi povas esti (1e) ringo fiksebla sur ekstremo aŭ kapo (kun ekzemploj aŭ subsencoj reĝa krono, riparkrono sur dento...), (2e) kulmino en figura senco.

Vortaristo prudente elektos inter splitigo aŭ sintezo de sencoj. Se li tro detale splitigos ilin, leganto ne superrigardos la tuton kaj konfuziĝos. Se li tro sintezos ilin, leganto ne komprenos ĉiujn eblajn uzojn de la vorto.

Ankaŭ la ordigo de sencoj kaj ilia interrilatigo povas influi komprenon. Iuj vortaraj modeloj proponas formalajn derivo-rilatojn inter la diversaj vortosencoj.

Redakti difinojn

En difinvortaro la enhavo de la difinoj kaj la distingo de sencoj kompreneble interdependas. Vortaristoj konscie aŭ nekonscie helpas sin per difinŝablonoj:

• speco de afero, kiu...
• afero ordinare tiaforma, tiasubstanca..."
• ilo, per kiu oni ...
• tia afero, kiaj afero 1, afero 2...
• kovri per...
• provizi per...
• agi kiel...

Kolekti ekzemplojn

Difinoj ne sufiĉas por bona kompreno de vortsencoj. Vortaraj eroj estas elŝiritaj el la uzo-situacioj, tiel ke pragmatikaj informoj mankas. Tion provas kompensi ekzemploj.

Ekzemplojn vortaristo povas inventi: tiam li avantaĝe prezentas simplajn, tipajn frazojn, sed malavantaĝe li prezentas sian propran komprenon, ne uzojn el la realo. Alternative vortaristo povas preni ekzemplojn el la literaturo: tiam li avantaĝe prezentas realan uzon, sed malavantaĝe frazojn kun eventualaj balastoj, eraroj, malklaraĵoj ktp. Kelkaj vortaristoj kompromise citas literaturajn frazojn, sed iel simpligas aŭ rearanĝas ilin – se skrupule, ili indikas la modifojn per interpunkcio aŭ komentoj.

Prezenti elparolon, gramatikajn kaj aliajn informojn

Elparolo (prononco), gramatikaĵoj, etimo kaj similaj informoj povas esti aldonitaj. La ĉefa malfacilo pri tiaj informoj estas teni unuecon de kompreno inter pluraj vortaristoj (ekzemple kion oni nomu transitiva verbo, kion netransitiva verbo kaj simile).

Rilatigi kapvortojn

Tezaŭroj kaj ofte ankaŭ difinvortaroj listigas intervortajn aŭ internociajn rilatojn. Iuj rilatoj estas tradiciaj: samsenca kun, subnocio de, parto de ktp.

Prezenti tradukojn

Tradukvortaroj havas ofte alian konstruon kaj registras iom aliajn kapvortojn, ol difinvortaroj. Ili postulas zorgan esploron de ĉiuj eblaj uzoj de vortoj, ekzemplojn el frazeologio, kaj aliajn.

Iloj

Tekstaroj

Delonge vortaristoj esploras literaturon. Komputaj tekstaroj, alivorte korpusoj, plifaciligas tiun taskon. Ili grandigas la disponeblajn tekstokvantojn kaj rapidigas ilian esploron. Per vastaj tekstaroj oni povas ne nur trovi maloftajn vortojn, sed precipe ricevi indikojn pri oftaj kaj maloftaj uzoj kaj sencoj, eventuale ankaŭ pri laŭtempaj evoluoj.

Laborindeksoj

Indeksoj peras la aliron al tekstoj aŭ al korpusoj. Per laborindeksoj vortaristo povas esplori, kompari plurajn uzojn de vorto, pli profite ol se li kolektus unuopajn ekzemplojn laŭ la fluo de legataj tekstoj.

Vortara konservemo kaj progresemo

Gonçalo NEVES, en retartikolo kiel traduki la portugalan casquinha? el 2003-09, konstatas ke "pluraj el [la vortaristoj] senĝene paŭsas tradukojn de antaŭaj kolegoj, kiuj siavice tion faris rilate la laboron de aliaj". Tiun kopiemon parte pravigas pluraj cirkonstancoj:

• vortarfarado estas temporaba laboro, en ĝi oni provas ŝpari, reuzi, iom post iom bonigi laŭ la eldonoj
• redaktantoj de ĝeneralaj vortaroj ne kompetentas pri ĉio – teknikajn vortojn ili ne ĉiam vere komprenas kaj do prefere kopias ol reklarigas
• vortaristoj ofte estas lingve konservemaj homoj, ili gardas la sencojn de vortoj, prefere ol spegulas momentajn parolmodojn, kaj do ne reverkas sen motivo.

Vortaristo prave rigardas al ekzistantaj vortaroj. Li nur faru tion kritike, kaj aliflanke kompletigu per freŝaj informoj el la lingva realo.

Komputaj programaroj

Vortareldonistoj ordinare havas proprajn komputoprogramojn por flego de siaj datumbazoj. Ekzistas kelkaj publikaj modeloj de retvortaroj, ekzemple:

• papillon – plurlingva vortarmodelo
• voko – modelo laŭ kiu funkcias Astronomia Terminaro kaj Reta Vortaro.

SGML kaj XML ĝeneraliĝis por prilaboro de lingvosciencaj aferoj. Tio estigis multajn proponojn kaj realigojn por interŝanĝo de vortaraj datumoj.

Profesioj

En vortar-eldonejoj la taskoj estas disdonitaj al pluraj profesioj.

Sub gvido de estro kaj eventuale de eksteraj lingvokonsilantoj dokumentistoj kolektas tekstojn, ekzemplojn, utilajn fontojn de vortuzo; redaktistoj preparas artikolojn, ofte kun helpo de eksteraj fakuloj; korektistoj provlegas, kontrolas, atentas pri kohereco; kompostistoj prizorgas la enpaĝigajn regulojn, aŭ la prezenton de sonaj kaj bildaj eroj se la vortaro estas en elektronika formo.

La laboron kunordigas komitato, akceptante aŭ malakceptante nove proponatajn vortojn kaj artikolojn.

Leksikografoj (elekto)

• Ἰούλιος Πολυδεύκης (greka)
• Johann Gottfried Walther (germana)
• Vladimir Dal (rusa)
• Samuel Linde (pola)
• Bartolomeo de Bydgoszcz (pola)
• Samuel Johnson (angla)
• Josef Jungmann (ĉeĥa)
• Pierre Larousse (franca)
• Ibn Manzur (araba)

Vortaristoj en Esperanto (elekto)

• Eugen Wüster
• John C Wells
• Jevgenij Aleksejeviĉ Bokarev (Евгений Алексеевич Бокарёв)
• Erich-Dieter Krause
• István Szerdahelyi
• Gaston Waringhien
• Petro De Smedt

Bibliografio

Hans, P. & de Schryver, G.-M., eds (2016), International Handbook of Modern Lexis and Lexicography, Springer Verlag.

Eksteraj ligiloj

• diversaj prelegoj de marc bavant pri esperanta terminologio. - marc BAVANT [eo]
• kiel traduki la portugalan casquinha? / gonçalo NEVES. - 2003-09 Arkivigite je 2006-08-29 per la retarkivo Wayback Machine [eo]
• papillon – plurlingva vortarmodelo Arkivigite je 2008-07-04 per la retarkivo Wayback Machine [de] [en] [fr] [jp] [zh]
• voko - vortaroj kaj komputiloj [eo]

Vidu ankaŭ

• Leksikologio
• Etimologio
• Semantiko
• Terminologio
• Esperanto-vortaristoj
• Esperanto-vortaroj
• Glosaro