Kronvirusa malsano
| Kronvirusa malsano | |
|---|---|
| infekta malsano • malsano | |
Kronvirusa malsano estas aro da netipaj pneŭmonitoj kaŭzitaj de kronvirusoj, kelkaj el kiuj fariĝis fifamaj pro sia alta kontaĝebleco kaj akuteco kaj kaŭzis multnombrajn homajn mortojn. Inter ili menciindas sarso (SARS), MERS kaj kovimo (Covid-19) komenciĝinta fine de 2019 en Uhano (Ĉinio).
Epidemio de 2003
[redakti | redakti fonton]
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo SARS.SARSo aŭ saroso (de la angla: Severe Acute Respiratory Syndrome - SARS) aŭ sasoso (Severa Akuta Spira Sindromo - elp. SaSóSo - vidu ankaŭ pli malsupre 'Terminologio') estas netipa kronvirusa pneŭmonito kiu originale aperis en Ĉinio en 2003.
En majo 2003, 6234 homoj havis sasoson kaj 435 jam mortis.
En februaro 2003 informagentejoj maltrankvilige sciigis, ke en Gŭangdongo, la suda provinco de Ĉinio aperis amasaj okazoj de malsano, kiu similis gripon kaj ofte komplikiĝis en pneŭmonion, eĉ en morton malgraŭ la kuracado.
Meze de marto multaj infektitoj estis jam registritaj en Honkongo, Vjetnamio kaj baldaŭ en Singapuro. La infekto plej intense disvastiĝis en malsanulejoj, hoteloj, flughavenoj, stacidomoj, multloĝejaj domoj, pasaĝeraj aviadiloj ktp. La Monda Organizaĵo pri Sano (MOS) anoncis la alarmon pro epidemio de tiel nomata netipa pneŭmonio (poste populare nomita „sarso” aŭ „saroso”). Fine de marto similaj malsanuloj estis registritaj jam en Tajvano, Tajlando, Kanado, Usono kaj en multaj eŭropaj landoj. Baldaŭ fariĝis konata tio, ke la epidemio komenciĝis en Gŭangdongo jam en novembro 2002.
Terminologio
[redakti | redakti fonton]Pri la uzo de la vorto sasoso en Esperanto eblas mencii la jenan tekston el Monato: "Montriĝas ke en Esperanto ĉi-momente estas uzataj ĉi-cele tri terminoj, nome „sarso”, „saroso” kaj „sasoso”. La redaktoroj de MONATO ne venis al iu rekomendo.
Pro tio la ĉefredaktoro de MONATO „tranĉis la nodon” kaj decidis (provizore) uzi la terminon „sarso” apud la pli longa nomo „netipa pneŭmonio”."
Infekta aganto: kronviruso
[redakti | redakti fonton]Dum tiu tempo sciencistoj en multaj landoj intense penegis trovi la mikrobon, kiu kaŭzas tiun antaŭe nekonatan infektan malsanon. Komence erare ili opiniis, ke ĝi estas nova varianto de la gripo-viruso, sed post kelkaj semajnoj estis malkovrita la kronviruso, kiu kaŭzis tiun malsanon. La familio Coronaviridae delonge estas konata al virusologoj. Sur la supraĵo de la virusoj estas tubereca kovrilo, simila al krono aŭ korono. Koronvirusoj estas grandaj RNA-enhavantaj virusoj. Ili disvastiĝas inter vertebruloj kaj tie kaŭzas bronkiton, hepatiton, gastroenteriton, encefaliton ktp. Ĉe homoj ili estas la ofta kaŭzo de tiel nomataj malvarmumaj malsanoj kaj gastroenterito, kaj ili transmisiiĝas precipe per aerguta medio.
La kronviruso, kaŭzanta netipan pneŭmonion, forte diferencas de antaŭe konataj tiaj virusoj. La malsanuloj eligas la viruson plej ofte kun muko, sputaĵo, salivo dum tusado, ternado, parolado, spirado. Krome, la virusoj estas trovitaj en sango, fekaĵo, urino, vomaĵo. Tial, krom la precipa aerguta vojo de transmisio, la malsano povas disvastiĝi per infektitaj akvo, nutraĵo kaj diversaj aliaj materialoj. La kronviruso estis nomita Urbani SARS-associated coronavirus, memore al la kuracisto Carlo Urbani, kiu diagnozis la malsanon, infektiĝis kaj malgraŭ kuracado pereis pro sarso la 29-an de marto 2003.
Epidemio de 2019-2020
[redakti | redakti fonton] Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Pandemio de COVID-19.La 19-an de januaro 2020 ĉinaj sanoficialuloj en la urbo Uhano konfirmis kreskon de nova kronviruso je 136 novaj kazoj dum tri tagoj (el 200 sume). La plimulton da konfirmitaj kazoj oni taksas malgravaj, sed oni raportis tri forpasojn. La infektitoj aperis jam en Sud-Koreio, Tajlando kaj Japanio. La 22-an de januaro la nombro da konfirmitaj kazoj kreskis ĝis 440, inkluzive de 15 sanlaboristoj. La viruso disvastiĝis el Uhano al Pekino, Ŝanhajo kaj la provinco Gŭangdongo, samkiel Japanio, Sud-Koreio, Tajlando, Tajvano kaj Usono, kiu anoncis sian unuan kazon la 21-an de januaro, en Vaŝingtonio. La tieaj sanoficialuloj diris ke homo reveninta el Uhano al Seatlo troviĝas en malsanulejo pro pneŭmonito, sufiĉe bone fartante.
La Monda Organizaĵo pri Sano havis urĝan renkontiĝon la 22-an de januaro, sed decidis ke Ĉinio sukcesas regi la situacion kaj mankas kialoj por deklari tutmondan sanservan alarmon.
Ĝis la 24-an de januaro la viruso disvastiĝis tra ĉiuj 34 provincoj de Ĉinio. En la provinco Hubejo ok urboj estas fermitaj por kvaranteno: la ĉefurbo Uhano (11 milionoj da loĝantoj), Huanggang, Ezhou, Chibi, Xiantao, Qianjiang, Zhijiang kaj Lichuan. La funkciado de la kompanio pri kundividitaj aŭtoj Didi (analogo de Uber) kaj tiu pri pruntbicikloj estas haltigitaj. Almenaŭ 15 kuracistoj en Uhano infektiĝis, el kiuj 14 estis infektitaj de unu paciento. Sanlaboristoj plendis pri manko de protektaĵoj en la blokita urbo. Malmultiĝas ankaŭ manĝaĵoj kaj aliaj varoj, prezoj draste kreskis. Portado de maskoj estas deviga en ĉiuj publikaj lokoj, eĉ televidprezentistoj aperas sur ekranoj en maskoj. Eksteruloj ricevas informojn pri la okazaĵoj en la fermitaj urboj ĉefe per la servoj de mallongaj filmetoj — Douyin kaj Kuaishou, kiuj respektive havas po 400 kaj 300 milionojn da aktivaj uzantoj tage.
La Ministerio pri financoj donis unu miliardon da juanoj al Hubejo por respektivaj elspezoj. Startis konstruado de speciala hospitalo en Caidian distrikto, ĉe okcidenta rando de Uhano. La konstruaĵo havos areon 25 mil m² kaj kapablos enspacigi 1000 litojn. La konstruado devas esti plenumita en ses tagoj, por kio estis engaĝitaj centoj da maŝinoj kaj laboristoj, kiuj ricevas trioblan salajron — po 1200 juanoj tage. La hospitalo konsistos el ses antaŭfabrikitaj blokoj, unu ĝis du etaĝojn altaj.
Ĝis la 24-a de januaro estis registritaj ĉirkaŭ 900 infektitoj en pluraj landoj: la kontinenta Ĉinio (875, el kiuj 26 mortis), Honkongo (2), Tajlando (4), Makao (1), Tajvano (1), Sud-Koreio (1), Japanio (1), Usono (1), Vjetnamio (1), Singapuro (1). En Ĉinio 444 konfirmitaj kazoj el 571 estis registritaj en Uhano. Tajvano protestis post kiam la Monda Organizaĵo pri Sano registris la unuan kazon de infektiĝo kun mencio "Tajvano, Ĉinio". Nord-Koreio provizore fermis siajn limojn por ĉiuj eksterlandaj turistoj. La viruso trafas plej forte aĝulojn kaj malsanulojn. Aĝo de la mortintoj varias de 48 ĝis 89 jaroj.
La 25-an de januaro aperis oficialaj informoj, ke la ĉina kronviruso jam atingis Eŭropon, Aŭstralion kaj Sudan Azion.
En Francio estis registritaj tri kazoj de infektiĝo — du en Parizo kaj unu en Bordeaux, kie malsaniĝis 48-jarulo, antaŭ du tagoj reveninta el Ĉinio kaj interalie vizitinta Uhanon.
En Nepalo oni konfirmis infektiĝon de studento, kiu revenis hejmen el Uhano por novjaraj ferioj. Tio estis la unua registrita kazo en Suda Azio.
En Singapuro estis konfirmitaj tri infektiĝoj, trafintaj edzinon de 66-jarulo el Uhano kaj du iliajn nepojn, respektive du kaj 11 jarojn aĝajn. ili flugis de Guangzhou al Singapuro la 20-an de januaro kaj ne havis tiutempe febron.
En Aŭstralio estis registrita la unua kazo — viro, reveninta el Ĉinio kaj vizitinta Uhanon, estis diagnozita en Melburno.
La tria kazo de infektiĝo estis konfirmita en Japanio.
La dua kazo de infektiĝo estis konfirmita en Usono, kie malsaniĝis virino pli ol 60-jara, vizitinta Uhanon en decembro 2019 kaj reveninta al Ĉikago la 13-an de januaro.
En la kontinenta Ĉinio jam estis konfirmitaj 1112 infektiĝoj kaj 41 mortoj. La aŭtoritatoj mobilizis militkuracistojn por sendi ilin al Uhano. 40 lokaj militkuracistoj jam luktas kontraŭ la infekto.
La 26-an de januaro oni informis, ke Usono, Francio kaj Rusio planas evakui siajn civitanojn el Uhano.
La Usona Departmento de Ŝtato planas evakui usonajn oficialulojn kun iliaj familianoj la 28-an de januaro. En flugo, direktiĝonta al San-Francisko, limigita nombro de lokoj estos destinitaj ankaŭ por usonaj privatuloj, ĉefe por plej endanĝerigitaj.
Francio planas forporti siajn civitanojn kun iliaj geedzoj kaj infanoj el Uhano kaj la provinco Hubejo ĝenerale per busoj, veturontaj de Uhano al Changsha.
Rusio ankoraŭ konsultas Pekinon pri evakuado de la rusiaj civitanoj el la provinco.
Zorgiĝo kreskas tutmonde, ĉar dum lastaj 36 horoj nombroj de infektitoj kaj mortintoj duobliĝis. En la kontinenta Ĉinio estis registritaj jam 1975 infektiĝoj kaj 56 mortoj. Doktoroj kaj ĵurnalistoj el Uhano malferme akuzas lokajn aŭtoritatojn pri nekompetenteco kaj malkapabla bridi la epidemion, postulante ilian tujan eksigon.
Dume Kanado konfirmis la unuan infektiĝon en la lando. La paciento estas viro, veninta la 22-an de januaro el Uhano al Toronto tra Guangzhou.
Ĝia la 27-a de januaro ĝi la kaŭzis jam 80 mortojn kaj 2801 infektiĝojn, duonon el ili en la provinco Hubejo. Rapideco de ĝia disvastiĝo kreskas: dimanĉe estis registritaj 769 novaj kazoj kompare al 688 sabate. Fakuloj konstatis, ke la viruso iĝas kontaĝa jam dum inkubacio, kio estas malkutime por tiaj virusoj. Infektito povas montri neniujn simptomojn, sed jam esti kontaĝa.
La ĉina ĉefministro Li Keqiang venis al Uhano por persone konatiĝi kun situacio en la urbo, plej forte trafita de la epidemio. Oni blokis 13 urbojn en Hubejo por kvaranteno. Dume pluraj aliaj urboj, inkluzive de tiuj grandaj kiel Ŝanĥajo, Ĉengduo kaj Ĉongĉingo fermis eniron por aŭtoj kun aliurbaj numerplatoj. En multaj urboj oni malpermesas eniron al la aŭtoj kun numerplatoj de Hubejo. En pluraj vilaĝoj loĝantoj kreas fosaĵojn, tiel barante la vojojn. Multaj hubejanoj trafis kaptilon, ĉar oni forpelas ilin el hoteloj dum ili ne povas reveni hejmen, ĉar iliaj urboj estas fermitaj.
La aŭtoritatoj longigis la novjaran ferion por tri tagoj. Ĉiuj publikaj aranĝoj estas nuligitaj, turismaj vizitindaĵoj fermitaj, diservoj kaj turismaj grupoj malpermesitaj. Oni malpermesis iun ajn vendadon de sovaĝaj bestoj en la lando ĝis la fino de la epidemio. La aŭtoritatoj faris tion laŭ peto de 19 influaj sciencistoj, kiuj atentigis ke nome en tiaj bazaroj naskiĝas novaj virusoj kiel Saroso, birda gripo kaj la Mezorienta spira sindromo.
La ĝenerala direktoro de la Monda Organizaĵo pri Sano Tedros Adhanom Ghebreyesus venis al Pekino por priparoli komunan agadon kontraŭ la epidemio. La ministro pri sano Ma Xiaowei informis, ke 1350 militaj kaj civilaj kuracistoj kaj flegistoj jam estis senditaj al Hubejo kaj pliaj 1000 sekvos baldaŭ. La ministro aldonis, ke 1000 hospitalaj litoj estis aldonitaj al tiuj disponeblaj en Uhano kaj pliaj 5000 aperos en tri tagoj. Maskoj kaj aliaj protektiloj ne sufiĉas, ĉar ĉina industrio kapablas produkti nur trionon de bezonata nombro, speciale dum novjara ferio, kiam multaj fabrikoj estas fermitaj aŭ funkcias nur parte. Samtempe la registaro malpermesis al karitataj kaj neregistaraj organizaĵoj sendi iujn ajn donacojn rekte al Uhano. Ili devas esti transdonitaj al la registaraj aŭ aprobitaj de la registaro organizaĵoj (kiel Ruĝa Kruco), kiuj memstare distribuos ilin en la urbo.
La viruso jam estas registrita en 11 landoj. Estas registritaj du unuaj kazoj de infektiĝo de infanoj: naŭmonata bebo en Pekino kaj dujara bebo en Gŭangŝjio. En Honkongo konstruaĵo, preparita kiel izolejo por infektitoj, estis blokita de protestantoj kaj ekbruligita de radikaluloj, kiuj ĵetis brulbombojn. Kazaĥio abolis eblecon de 72-hora senviza restado por transitaj ĉinaj vojaĝantoj. Al Usono, Francio kaj Rusio, preparantaj evakuadon de siaj civitanoj el Uhano, aliĝis Aŭstralio kaj Japanio. Oni raportas ke pli ol 100 aŭstraliaj infanoj troviĝas en la blokita urbo.
En Hubejo kreskas kolero kontraŭ lokaj aŭtoritatoj, kiujn oni akuzas je nekompetenteco kaj malkapablo bridi la epidemion. La retumantoj akre kritikis la guberniestron Wang Xiaodong, kiu dum gazetara konferenco aperis sen masko kaj dufoje korektis sin mem, parolante pri nombro de haveblaj maskoj — unue li diris ke disponeblas 10,8 milionoj, poste 1,8 milionoj. Dum la sama aranĝo la ĝenerala sekretario de la provinca registaro Bie Bixiong’s ne kovris per masko sian nazon dum la urbestro de Uhano Zhou Xianwang surmetis maskon, supren-malsupren. La urbestro konstatis, ke 9 milionoj da loĝantoj restas en Uhano dum 5 milionoj sukcesis forlasi ĝin antaŭ starigo de la kvaranteno.
La 29-an de januaro nombro de infektitoj en Ĉinio atingis 6052, kio superas ciferojn de Sarso. Nombro de la mortintoj jam atingis 132, el kiuj 125 en la provinco Hubejo. La 28-an de januaro nur en Hubejo estis registritaj pliaj 840 konfirmitaj infektiĝoj. Ĉirkaŭ 3300 homoj estis enhospitaligitaj en Hubejo, pli ol 20 mil observataj. Kuracistoj diras ke plejparto de la mortintoj aĝis pli ol 60 jarojn kaj havis sanproblemojn.
Tibeto sciigis pri la unua suspektata kazo, kio signifas ke la viruso atingis la lastan ankoraŭ ne infektitan regionon de Ĉinio. La registaro de Honkongo rifuzis fermi la limojn kun la kontinenta Ĉinio, kiel tion postulis opozicio. Responde al tio protestantoj atakas fervojon kaj aliajn transportajn liniojn, kiuj ligas la insulon al kontinenta Ĉinio, klopodante tiel obstakligi la trafikon.
Tutmonde la viruso trafis jam almenaŭ 15 landojn. Sud-Koreio, Germanio, Hispanio kaj Barato pripensas evakuadon de siaj civitanoj el Uhano, dum Usono faris tion hieraŭ, sendinte specialan flugon. 240 evakuitaj usonanoj flugis al Ontario (Kalifornio), ĉar en tiu urbo troviĝas flughaveno, antaŭ dek jaroj destinita de la registaro por akceptado de la evakuataj usonanoj. Ankaŭ Japanio sendis specialan flugon por evakui ĉirkaŭ 200 siajn civitanojn.
La flugkompanio United Airlines nuligis flugojn laŭ 24 itineroj al Ĉinio, inkluzive Honkongon. Usono proponis al Ĉinio akcepti teamon de usonaj fakuloj, kiuj helpos bridi la epidemion. En Japanio estas konfirmitaj tri infektiĝoj, inter kiuj estas maljuna ŝoforo de buso, kiu neniam vizitis Uhanon, sed dufoje veturigis ĉinajn turistojn en gubernio Nara. La transportitaj de li turistoj montris neniujn simptomojn de malsano kaj jam revenis al Ĉinio. Antaŭtage en Germanio estis registrita kazo, kiam loka viro infektiĝis de sia ĉina kolego. Tio estas la unuaj kazoj de transiro de la viruso ekster Ĉinio de homo al homo.
La 30-an de januaro teamo, esploranta la kronviruson ĉe la Ĉina Akademio pri Sciencoj raportis inventon de testo por antikorpaj respondoj ĉe la infektitaj pacientoj. Krome ĝi identigis jamajn kuracilojn kiel efikajn kontraŭ la viruso; nun ili trapsas proceduron de aprobado por kuracado de tiaj pacientoj. Temas pri Remdesivir, GS-5734, Chloroquine, Sigma-C6628 kaj Ritonavir. Profesoro Yuen Kwok-yung el la Honkonga Universitato, konsiderata unu el ĉefaj fakuloj pri infektaj malsanoj, diris ke lia teamo jam kreis vakcinon, sed por ĝia aplikado necesos tempo, kies daŭron li ne povas prognozi nun.
Dume nombro de la infektitoj atingis 7892 kaj la unua infektiĝo en Tibeto estis oficiale konfirmita. Mortis jam 170 homoj, ĉiuj en Ĉinio. La aŭtoritatoj rekomendis al la kompanioj kaj organizaĵoj post la fino de la novjaraj ferioj permesi al siaj dungitoj labori hejme. Por lukto kontraŭ la epidemio estis donitaj 27,3 miliardoj da juanoj (3,9 miliardoj da dolaroj).
Japanio evakuis 206 siajn civitanojn el Uhano. Post alveno al flughveno Haneda en Haneda (Ota) (Tokio) 12 el ili estis enhospitaligitaj kun simptomoj de netipa pneŭmonio. Tri el ili jam estis konfirmitaj, do sume nombro de infektitoj en Japanio atingis 11. La venintaj pasaĝeroj ne estis metitaj je kvaranteno, kio kaŭzis timojn kaj disputojn ĉe la japana loĝantaro.
Sud-Koreio anoncis planon evakui ĉirkaŭ 700 siajn civitanojn el provinco Hubejo kaj meti ilin je kvaranteno, starigota en distrikto Jincheon. La vojoj al la ejo, nuntempe uzata kiel edukejo por ŝtatoficistoj kaj lokanoj, estis blokita de traktoroj fare de lokanoj, kiuj forte oponas tiun ĉi planon. Kolera homamaso el proksimume 200 lokanoj atakis vic-ministron pri sano Kim Kang-lip, batis kaj insultis lin tiel ke li sukcesis eskapi nur helpe de 300-kapa kontraŭribela polico.
La 30-an de januaro la Monda Organizaĵo pri Sano deklaris tutmondan krizostaton pro la kronviruso, klarigante ke ĝi povas disvastiĝi al landoj, ne preparitaj al lukto kontraŭ ĝi. La krizostato (angle: the public health emergency of international concern, mallonge: PHEIC), estis deklarita nur kvinfoje ekde 2005, kiam la organizaĵo enkondukis tian praktikon.
La ĝenerala direktoro de la organizaĵo Tedros Adhanom Ghebreyesus tamen diris, ke drasta striktigo de la vojaĝoj kaj komerco kun Ĉinio estas nenecesaj, kion multaj konsideris aludo al la antaŭtaga decido de Rusio fermi landlimon kun Ĉinio kaj malaprobi vizopetojn de veturantoj el Ĉinio. Registaroj de pluraj landoj (inkluzive de Usono) sugestis al siaj civitanoj eviti ne-urĝajn vojaĝojn al Ĉinio.
Flugkompanioj Lufthansa, British Airways, Air Canada, Lion Air (Indonezio) ĉesigis flugojn al Ĉinio dum American Airlines, IndiGo, Finnair, Delta Air Lines kaj Jetstar Asia grave reduktis ilin. Reveno de ĉinaj turistoj, vojaĝintaj eksterlanden dum la novjara ferio, malfaciliĝis, do la ĉina registaro mendis flugojn por alporti ilin hejmen el Sud-Koreio, Japanio kaj Mjanmao.
Dume estis registritaj 9816 infektiĝoj (inkluzive pli ol 100 ekster Ĉinio) kaj 213 mortoj. Usono konfirmis la unuan kazon de hom-al-homa infektiĝo — viro en Ĉikago infektiĝis de sia edzino. En Francio estas registritaj jam 6 infektiĝoj. En Afriko ĉiam pli da landoj sendas pasaĝerojn kun similaj simptomoj al kvaranteno, kvankam la suspektita kazo en Eburbordo ne konfirmiĝis, do ĝis nun en la kontinento mankas konfirmitaj kazoj de infektiĝo. En Honkongo estis registritaj jam 12 kazoj, 114 en Pekino
La urbestro de Uhano eksiĝis post amaso kritikado pro lia malkapablo ekregi la situacion. La 30-an de januaro estis eksigita estro de sanservo de la urbo Huanggang (ankaŭ en provinco Hubejo), kiu dum gazetara konferenco malsukcesis respondi al plej bazaj demandoj kaj nomi nombron de pacientoj en lokaj hospitaloj. La ĉina registaro sendis jam al Uhano 86 flugojn kun 5129 kuracistoj kaj flegistoj, kaj 115000 medicinaj ekipaĵoj.
En Uhano jam finiĝis dezajnado de la unua kaj dua etapoj de konstruado de hospitalo Leishenshan. Ĝi havos areon je 60 000 kvadrataj metroj. La kvarantena parto okupas 51 000 kvadratajn metrojn kun 1 600 pacientoj, dum la kuracista parto okupos 9 000 kvadratajn metrojn, kaj povos akcepti pli ol 2 000 kuracistojn. Ĝis tagmezo de la 29-a de januaro, la bazaj konstruaĵoj jam estas plenumitaj, finiĝis la instalado de muroj de kuracistaj dormoĉambroj numero 1, 2, 7.
Viktimoj
[redakti | redakti fonton]Vidu ankaŭ
[redakti | redakti fonton]Ekstera ligilo
[redakti | redakti fonton]Nova viruso en Ĉinio maltrankviligas sanitarajn aŭtoritatojn
