Naturkatastrofo
Naturkatastrofo estas subita, grandskala okazaĵo en la naturo sur Tero, kiu abrupte ŝanĝas la medion tiel ke multaj vivaĵoj mortas (ĉu tuj, ĉu iom post iom pro la ŝanĝo). Ekzemploj de naturkatastrofoj estas meteorŝtonoj, cunamoj, tertremoj, vulkanajn erupciojn, inundoj kaj diluvoj, sed ili povas ankaŭ esti uraganoj, tornadoj, lavangoj aŭ eĉ simple sekega vetero kaj aliajn geologiajn procezojn.
Naturkatastrofo estas grava negativa okazaĵo rezultiĝanta el naturprocezoj de la Tero. Naturkatastrofo povas kaŭzi perdon de vivo aŭ posedaĵdamaĝo, kaj tipe heredigas iun ekonomian damaĝon en sia rezulto, kies severeco dependas de la eltenemo, aŭ kapablo de la afektata loĝantaro renormaliĝi.[1]
Negativa okazaĵo ne pliiĝos al la nivelo de katastrofo se ĝi okazas en areo sen vundebla loĝantaro.[2][3][4] En endanĝerigita areo, aliflanke, kiel ekzemple San Francisco en 1906, sismo povas havi katastrofajn sekvojn kaj heredigi daŭrantan difekton, postulante jarojn ripari.
En 2012, ekzistis 905 naturaj katastrofoj tutmonde, 93% de kiuj estis veter-rilataj katastrofoj. Totalaj kostoj estis 170 miliardoj da usonaj dolaroj kaj asekuris perdojn de 70 miliardoj de USD. 2012 estis modera jaro. El ili 45% estis meteologiaj (ŝtormoj), 36% estis hidrologiaj (inundoj), 12% estis klimataj (varmondoj, malvarmondoj, sekegoj, arbarofajroj) kaj 7% estis geofizikaj okazaĵoj (sismoj kaj vulkanaj erupcioj). Inter 1980 kaj 2011 geofizikaj okazaĵoj respondecis pri 14% de ĉiuj naturaj katastrofoj.[5]
Amasmovoj
[redakti | redakti fonton]Lavangoj
[redakti | redakti fonton]
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Lavango.
El la vidpunkto de la homo neĝlavangoj ofte estas katastrofoj. Li klopodas protekti sin kaj sian substrukturon helpe de lavangoprognozoj, surplantado de deklivoj kaj lavangobaraj konstruaĵoj. Se lavango jam trafis homojn, necesas helpo de montara savoservo. Plurspecaj kondiĉoj, ekzemple malsekeco de neĝo, kunagas por kaŭzi lavangon kaj diversaj okazaĵoj, ofte minimumaj, ekzemple rompiĝo de neĝkornico, povas ekirigi lavangogliton.
Dum la Unua Mondmilito, laŭtakse 40,000 ĝis 80,000 soldatoj mortis kiel rezulto pro lavangoj dum la montkampanjo en la Alpoj ĉe la aŭstra-itala fronto, multaj el kiuj estis kaŭzitaj de artileripafado.
Terglitoj
[redakti | redakti fonton] Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Terglito.
Terglito estas la subenglito de signifaj amasoj da tero kaj ŝtonoj, ĝenerale pro fortega pluvo kaj la penetro de pluva akvo inter teraj tavoloj antaŭe konektitaj.
Plej ofta kaŭzo estas, ke la tera grundo ĉe deklivo estas atakata pro tro da akvo, okaze de fortega pluvo aŭ degelo de grandaj amasoj da neĝo. Pro tio la konekto inter teraj tavoloj perdiĝas kaj parto de la tera grundo subenglitas.
Aliaj eblaj kaŭzoj estas
- tertremoj,
- erozio pro vento kaj frosto,
- forta forhako de arboj, kio rezultigas morton kaj putriĝon de la arbaj radikoj, kiuj antaŭe stabiligis la grundon,
- degelo de la konstante frostiĝinta grundo pro la tutmonda klimata plivarmiĝo, kaj
- damaĝo de la stabileco inter teraj tavoloj pro ampleksa minado,
La risko de terglito dependas de
- la akvotralasemo kaj akvoalprenemo de la grundo,
- la grado de deklivo de la teritorio,
- la ekzisto aŭ manko de protekta plantaro, kies radikoj stabiligas la grundon,
- la ĉeesto de glitaj teraj tavoloj ekzemple el argilo.
Tertremoj
[redakti | redakti fonton] Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Tertremo.
Tertremo, seismo aŭ sismo [6] estas natura fenomeno, kiu rezultas el subita eligo de energio akumulita en la terkrusto kaj estigas tertremajn ondojn. Sur la surfaco de Tero tertremoj povas montriĝi kiel skuo aŭ delokigo de la grundo. La kaŭzo de tertremo estas interpremo de terkrustaj platoj kiuj tuŝas unu la alian. La energia disradiado de la premo tremigas la teron.
Tertremoj okazas ĉiutage, sed la plimulto de ili ne kaŭzas grandan detruon. Fortaj tertremoj povas kaŭzi grandegajn detruojn kaj mortigi homojn. Tiaj tertremoj ĝenerale havas fortan komencan tremon, kaj malpli fortajn postajn tremojn, kiuj povas etendiĝi dum pluraj tagoj. La punkto sub la tersurfaco, kie originas tertremo, nomiĝas hipocentro. La punkto sur la tersurfaco rekte super la hipocentro nomiĝas epicentro.
Geologoj ankoraŭ ne povas antaŭdiri precize kie aŭ kiam okazos tertremoj, sed ili pli kaj pli komprenas la internajn mekanismojn de la tero, povas montri la plej riskoplenajn lokojn kaj rekomendi konstrumetodojn taŭgajn por eviti difektojn.
Ĉe la surfaco de la Tero, sismoj manifestas sin per vibrado, skuado kaj foje delokiĝo de la grundo. La vibradoj povas varii en magnitudo. Sismoj estas kaŭzitaj plejparte de forperdo ene de geologiaj faŭltoj, sed ankaŭ de aliaj okazaĵoj kiel ekzemple vulkana agado, terglitoj, mineksplodoj, kaj nukleaj testeksplodoj. Sismoj memstare malofte mortigas homojn aŭ faŭnon. Estas kutime la sekundaraj okazaĵoj kiun ili ekigas, kiel ekzemple konstruaĵkolapso, incendioj, cunamoj (sismaj marondoj) kaj vulkanoj, kiuj rekte estas fakte la tialo por homa katastrofo. Multaj el tiuj povus eventuale esti evititaj per pli bona konstruo, sekurecosistemoj, frua averto kaj planado. Kelkaj el la plej signifaj sismoj en lastatempaj tempoj estas la jenaj:
Ĉefaj tertremoj ekde 2004
[redakti | redakti fonton]Listo de la ĉefaj tertremoj ekde 2004 laŭ nombro de mortintoj[7]:
- Sumatro, 26an de decembro de 2004, 227,898 mortintoj kaj magnitudo 9,1.
- Haitio, 12an de januaro de 2010, 222,570 mortintoj kaj magnitudo 7,0.
- Ĉinio (Siĉuano), 12an de majo de 2008, 87,587 mortintoj kaj magnitudo 7,9.
- Pakistano, 8an de oktobro de 2005, 86,000 mortintoj kaj magnitudo 7,6.
- Indonezio, 26an de majo 2006, 5,749 mortintoj kaj magnitudo 6,3.
- Indonezio, 30an de septembro 2009, 1,117 mortintoj kaj magnitudo 7,5.
- Ĉinio (Ĉinghajo), 14an de aprilo 2010, 589 mortintoj kaj magnitudo 6,9.
- Ĉilio, 27an de februaro 2010, 507 mortintoj kaj magnitudo 8,8.
- Italio (L'Aquila), 6an de aprilo de 2009, 295 mortintoj kaj magnitudo 6,3.
Vulkanaj erupcioj
[redakti | redakti fonton] Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Listo de plej grandaj vulkanaj erupcioj.
Vulkanoj povas kaŭzi ĝeneraligitan detruon kaj sekvan katastrofon laŭ pluraj manieroj. La efikoj inkludas la vulkanan erupcion mem kiu povas kaŭzi damaĝon sekvantan la eksplodon de la vulkano aŭ la falon de roko. Due, lafo povas esti produktita dum la erupcio de vulkano. Ĉar ĝi forlasas la vulkanon, la lafo detruas multajn konstruaĵojn kaj plantojn kiujn ĝi renkontas. Trie, vulkana cindro ĝenerale kun la signifo la malvarmetigita cindro - povas formi nubon, kaj ekfali dike en proksimaj lokoj. Se miksite kun akvo tio formas konkreto-similan materialon. En sufiĉa kvanto cindro povas igi tegmentojn kolapsi sub ĝia pezo sed eĉ malgrandaj kvantoj vundos homojn se enspirite.[8] Ĉar la cindro havas la konsistencon de ŝlifglaso ĝi kaŭzas abraziodifekton en movado de partoj kiel ekzemple motoroj. La ĉefa murdinto de homoj en la tuja medio de vulkana erupcio estas la piroklastaj fluoj, kiuj konsistas el nubo de varma vulkana cindro kiu kreskas en la aero super la vulkano kaj rapidas laŭ la deklivoj kiam la erupcio jam ne apogas la ĉesigon de la gasoj. Estas kredite ke Pompejo estis detruita per piroklasta fluo. Laharo-terfalo estas vulkana kotfluo aŭ terglito. La Tangiwai-katastrofo (1953) estis kaŭzita de laharo-terfalo, kiel estis la Armero-tragedio (1985) en kiu la urbo Armero estis entombigita kaj laŭtakse 23,000 personoj estis mortigitaj.
Specifa speco de vulkano estas la supervulkano. Laŭ la Toba katastrofteorio antaŭ 75,000 ĝis 80,000 jaroj super-vulkana okazaĵo ĉe Toba reduktis la homan loĝantaron al 10,000 aŭ eĉ 1,000 reproduktaj paroj kreante botelkolan punkton en homa evoluo.[9] Ĝi ankaŭ mortigis tri kvaronojn de ĉiu plantvivo en la norda hemisfero. La ĉefa danĝero de supervulkano estas la enorma nubo da cindro kiu havas katastrofan tutmondan efikon al klimato kaj temperaturo dum multaj jaroj.
Subita eligo de gaso el lago, ankaŭ referata kiel renverso de lago aŭ eksplodanta lago, estas malofta speco de naturkatastrofo, en kiu CO2 subite eliĝas el profunda laga akvo kun minaco de sufokado de sovaĝa vivo, brutaro kaj homoj. Tia eligo povas ankaŭ kaŭzi cunamojn en la lago, ĉar la plialtiĝanta CO2 movas akvon. Estas opinio, ke terglitoj, vulkana agado kaj eksplodoj povas ekigi ĉi tian eligon. Specialaĵoj de ĉi tiaj lagoj:
- CO2-saturita enenfluanta akvo.
- Malvarma laga fundo, indikanta foreston de rekta vulkana interago kun lagaj akvoj.
- Supra kaj suba varmecaj tavoloj kun diversaj CO2-saturigoj.
- Proksimeco al areoj kun vulkana agado.
Atmosferaj fenomenoj
[redakti | redakti fonton]Varmondo
[redakti | redakti fonton] Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Varmondo.
Varmondo [10] estas tempoperiodo, kiu priskribas kelkajn tagojn de aparte varma vetero kun ekstreme altaj temperaturoj, rilate al la rutina vetero en la sama loko kaj sezono. La relativeco de ĉi tiu fenomeno signifas, ke temperaturoj, kiuj estas konsiderataj kiel varmondo en la okuloj de loĝantoj de certa areo, ne estos konsiderataj kiel tiaj en la okuloj de tiuj, kiuj loĝas en alia pli varma areo. Kion oni komprenas je varm-ondo, dependas forte de la regiono en la mondo kie oni troviĝas. La termino "varmondo" rilatas ambaŭ al anomalioj okazantaj ĉiujare, kaj al anomalioj okazantaj malofte, unufoje ĉiujn jardekojn.
Klimataj modeloj antaŭdiras pliiĝon de la ofteco, intenseco kaj longo de varmondoj kiel rezulto de mondvarmiĝo.[11]
Hajlo
[redakti | redakti fonton] Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Hajlo.Hajlo estas glaciiĝinta, grajnforme dense falanta pluvo. Hajlo malofte estadas somere, kiam kutime estadas pluvo. Hajlo povas damaĝi diversaĵojn sur tero - kreskaĵojn, aŭtomobilojn ktp. Mola hajlo, milda hajlo aŭ malgranda hajlo estas la precipitaĵo formata kiam la akvogutetoj duonfonditaj en la nuboj kondensiĝas ĉirkaŭ glacikristalo, formante tiele prujneron aŭ hajleron de inter 2 kaj 5 mm de diametro.
Trosekeco
[redakti | redakti fonton] Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Trosekeco.
Trosekeco (arideco, sekego, sekegeco) estas ekstrema stato, en kiu la disponebla akvo estas sub la statistika neceso de iu areo. Oni tipigas la trosekecojn en jenaj klasoj:
- meteorologia trosekeco estiĝas, se dum longa periodo, la precipitaĵo estas sub la averaĝa valoro;
- agrikultura trosekeco okazas, se ekzistas tro malmulta akvo por averaĝa agrikultura produktado de plantaj agrarvaroj;
- hidrologia trosekeco okazas, se la akvorezervoj en lago, akvokolekta areo aŭ akvodeponejo falas sub la averaĝon.
Samumo
[redakti | redakti fonton] Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Samumo.La samumo aŭ simuno[12] (arabe samūm; el la radiko سم -a-m-m, "veneni") estas forta, seka, polvo-ŝarĝita loka vento kiu blovas en la Saharo, Palestino, Israelo, Jordanio, Sirio kaj la dezertoj de Araba Duoninsulo. Ĝia temperaturo povas alti ĝis 54 °C kaj la humideco povas fali sub 10%. La ŝtormo moviĝas en formo de ciklono (turniĝe), portante nubojn de polvo kaj sablo kaj produktoj sur homojn kaj bestojn kun sufoka efiko. La nomo signifas "venenan venton" kaj estis donita ĉar la subita komenciĝo de samumo ankaŭ povas kaŭzi varman apopleksion. Tio ĉi estas atribuata al la fakto ke la varma vento alportas pli da varmo al la korpo ol povas esti forigata de la forvaporiĝo per ŝvitado.
Uragano
[redakti | redakti fonton] Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Uragano.
Uragano estas granda, fortega, tropika tromba ciklono, kun ventoj kirle vojaĝante po pli ol 119 km/h. Uraganoj naskiĝas en la varmaj akvoj de la oceanoj kaj maroj, kaj povas fari grandan detruon kiam ili trafas landon, forblovante konstruaĵojn, arbojn, kaj kunportante torentajn pluvegojn kiuj siavice ofte kreas inundojn. La vorto "uragano" devenas de "Hurikan", la Kariba dio de malbono. Tiu ĉi nomo mem devenis de "Hurakan" unu el la Majaaj kreinto-diaĵoj, kiu blovis lian spiron trans la Ĥaosa Akvo kaj malkovris la teron. Je la tuta mondo okazas ĉiujare 80-90 tropikaj ŝtormoj; ĉirkaŭ 2/3 de tiuj ŝtormoj evoluas ĝis uragano. Je la Nord-Atlantika Oceano la nombro de tropikaj ŝtormoj varias inter 4 (1983) ĝis 21 (1933); averaĝe temas pri 10.
Ŝtormo
[redakti | redakti fonton] Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Ŝtormo.
Ŝtormo estas forta perturbo de la atmosfero, ordinare akompanata de pluvego aŭ neĝo, kaj foje kunigata de elektraj, optikaj kaj akustikaj aperaĵoj estiĝantaj inter nuboj reciproke aŭ inter nuboj kaj tero. Ŝtormojn ni plu markas laŭ tempo kaj loko de estiĝo, moviĝado, distanco de loko de observado, intenseco de montroaperoj ktp. Ŝtormoj estas ligitaj al kumulonimbuso. Nubo kumulonimbuso havas kelke da pluaj sinonimaj nomoj – kumulonimbuso, ŝtorma nubo kaj pluvnubo. ŝtormo 2 vento de certa ventforteco (9 Bft, vd. Boforta skalo). ŝtormo 3 (prasence, popule) tre forta vento, kiu igas irado ekster domoj (tre) malfacile ĝis danĝere, do vento de ĉirkaŭ 8 Bft kaj pli.
La Sabloŝtormo (fakte plej ofte polvoŝtormo) estas ŝtormo aŭ forta vento, kiu kunportas sablon aŭ polvon. Ĝi aperas precipe en dezertoj. Okaze de sabloŝtormo, temas pri tre seka kaj varmega vento, kiu kirlas en sekega areo grandan kvanton da sablo kaj tion kunportas. Kelkaj ŝtormoj kunportas sablon ĝis 100 milionoj da tunoj kaj parte en fora distanco. La pli granda sableroj formas malrapide en ventoprotekta areo dunojn. La sablerojn (pulverojn) de grando 0,002 mm ĝis 0,063 mm facile levas kaj kunportas la vento. La sableroj de 2 ĝis 6,3 mm povas leviĝi nur kelkajn centimetrojn aŭ maksimume ĝis 2 m super la grundo kaj tiel formas la veran sabloŝtormon. Dum la sablo/polvoŝtormo, la videbleco reduktiĝas al kelkaj metroj. Oni kalkulas, ke unu kubikkilometra aero entenas ĝis 1000 tunojn da polvo.
Hidrologiaj katastrofoj
[redakti | redakti fonton]Ĝi estas perforta, subita kaj detrua ŝanĝo aŭ en kvalito de la akvo de la Tero aŭ en distribuo aŭ movado de akvo en tereno sub la surfaco aŭ en atmosfero.
Inundoj
[redakti | redakti fonton] Pli detalaj informoj troveblas en artikolo inundo.
Inundo estas superfluaĵo de vastaĵo de akvo kiu enakvigas teron.[13] La direktivon de EU pri inundoj difinas inundon kiel provizoran kovraĵon fare de akvo de tero ne normale kovrita per akvo.[14] En la signifo de "torenta akvo", la vorto ankaŭ povas esti aplikita al la enfluo de la tajdo. Inundado povas esti rezulto de la akvokvanto ene de akvoareo, kiel ekzemple rivero aŭ lago, kiu inundas aŭ rompas digojn, kun la rezulto ke iom da la akvo evitas siajn kutimajn limojn.[15] Dum la grandeco de lago aŭ alia akvoareo varios laŭ laŭsezonaj ŝanĝoj en precipitaĵo kaj neĝfandado, ĝi ne estas signifa inundo se la akvo ne kovras teron uzita de homoj kiel vilaĝo, grandurbo aŭ alia loĝata areo, vojoj, vastaĵoj de kamparo, ktp.
Kelkaj el la plej rimarkindaj inundoj estis la jenaj:
- La Johnstown Inundo de 1889 kie pli ol 2200 homoj perdis siajn vivojn kiam la Suda Forko-Digo tenanta reen la Lagon Conemaugh krevis.
- La Huang He (Flava Rivero) en Ĉinio precipe ofte inundas. La Granda Inundo de 1931 kaŭzis inter 800,000 kaj 4,000,000 mortojn.
- La Granda Inundo de 1993 estis unu el la plej multekostaj inundoj en usona historio.
- La Nordmara inundo de 1953 mortigis 2251 homojn en Nederlando kaj orienta Anglio.
- La Riverinundo de Jangzio de 1998, en Ĉinio, lasis 14 milionojn da homoj senhejmaj.
- La Inundo de 2000 en Mozambiko kovris grandan parton da la lando dum tri semajnoj, rezultigante milojn da mortoj, kaj forlasante la landon detruita dum jaroj poste.
- La Mumbajaj inundoj de 2005 mortigis 1094 homojn.
- La Pakistanaj inundoj en 2010 rekte influis proksimume 20 milionojn da homoj, plejparte pro senhejmigo, detruo de kultivaĵoj, infrastrukturo, posedaĵo kaj porvivaĵo, kun mortnombro de proksima nombro al 2,000.
- La 2014 Barat-Pakistanaj inundoj
Tropikaj ciklonoj povas rezultigi ampleksan inundadon kaj diluvon, kiel okazite en:
- Bhola Ciklono, kiu frapis Orientpakistanon (nun Bangladeŝo) en 1970,
- Nina Tajfuno, kiu frapis Ĉinion en 1975,
- Uragano Katrina, kiu frapis Novorleanon (Luiziano) en 2005, kaj
- Ciklone Yasi, kiu frapis Aŭstralion en 2011.
Cunamo
[redakti | redakti fonton] Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Cunamo.
Cunamo (devenas el 津波 [cunami] - ondego en haveno), aŭ sisma marondego, estas ondego (aŭ serio de ondegoj) kaŭzita de neveteraj agadoj, kiaj submara sismo, grunda terenglito, vulkana agado, meteorŝtono, ktp., kiu okazigas movon de granda volumeno de akvo, ĝenerale en oceano aŭ granda lago. Krom la menciitaj kaŭzoj, menciindas ankaŭ subakvaj eksplodoj (precipe de nukleaj armiloj), rompo de glaĉero aŭ glacimonto, falo de meteorito, satelito aŭ aliaj eksterteraj objektoj kaj aliaj okazigoj el super aŭ sube la akvo, kiuj havas eblon generi cunamon.[16] Malkiel normalaj oceanaj ondoj kiuj estas generataj de vento aŭ tajdoj kiuj siavice estas generataj de la gravita pelo fare de la Luno aŭ la Suno, cunamo estas generata de la movadego de akvo.
Cunamaj ondoj ne similas al normalaj marondoj, ĉar ties ondolongo estas multe pli longa. Pli ol aperi kiel rompa ondo, cunamo povas anstataŭ dekomence aspekti kiel rapide supreinranta tajdo, kaj pro tiu tialo ili estas ofte referencataj kiel tajdaj ondoj, kvankam tiu uzado ne estas akceptita de la scienca komunumo ĉar cunamoj ne estas tajdaj nature. Cunamoj ĝenerale konsistas el serio de ondoj kun periodoj kiuj gamas el minutoj al horoj, alvenantaj laŭ tiele nomitaj "ondotrajno".[17] Ondaltoj de dekoj da metroj povas esti generitaj de grandaj okazaĵoj. Kvankam la efiko de cunamoj estas limigitaj al marbordaj areoj, ties detrua povo povas esti enorma kaj ili povas tuŝi tutajn oceanajn basenojn; La cunamo de la Hinda Oceano de 2004 estis inter la plej mortigaj naturaj katastrofoj en la homa historio kun almenaŭ 230,000 personoj mortintaj aŭ malaperintaj en 14 landoj borde de la Hinda Oceano.
Aliaj
[redakti | redakti fonton]Malsanoj
[redakti | redakti fonton]
La malsanoj iĝas katastrofo kiam la patogena agento atingas disvastigon ĝis nivelo de epidemio aŭ pandemio. La malsanoj estas la plej danĝera de ĉiuj naturaj katastrofoj. Inter la diversaj epidemioj kiuj suferis la homaro menciendas la nigra pesto, la variolo, la aidoso kaj la COVID-19. La nomita hispana gripo de 1918 estis terura, ĉar mortigis 25 ĝis 40 milionojn da personoj. La nigra pesto, okazinta en la 14-a jarcento, mortigis ĉirkaŭ 20 milionojn da personoj, tio estas unu triono de la eŭropa loĝantaro.
Malsatego
[redakti | redakti fonton]
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Malsatego.Malsatego estas eksterordinara kaj longdaŭra nutraĵ-manko, kiu kaŭzas daŭran malsaton, subnutradon de popolaj tavoloj, do amasa fenomeno. Malsatego kaŭzas korpan malkonstruon kaj tiel malfortiĝon de korpo kontraŭ malsanoj, fruan morton, malsatmorton, grandan mortproporcion de la loĝantaro. Oni povas grupigi la malsategojn laŭ la kaŭzoj kaj tuŝitecoj. La ĝenerala kaj plej ofta malsatego tuŝas ĉiun socitavolon en iu regiono aŭ lando, kvankam ne ĉiuj socitavoloj suferas samnivele. La regiona malsatego suferigas nur parton de lando. Ofte la plej supra socitavolo, klaso ne malsategas.
La kaŭzoj de la malsatego estas plej ofte naturaj (inundo, sekego, malvarmego aŭ varmego, bestaj kaj plantaj malsanoj ktp.). La homaj kaŭzoj de la malsategoj estas politikaj kaj kulturaj kiel milito, intenca malsatigo, malbona ekonomia mastrumado (Nord-Koreio, riĉaj landoj rilate malriĉajn ktp.).
Arbara incendio
[redakti | redakti fonton]
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Arbara incendio.Arbara incendio estas incendio, kiu trafas arbaron. Ĝia kialo povas esti natura (fulmo aŭ vulkana erupcio) aŭ homa. La arbaraj incendioj ĉiam ekzistis, kaj nature okazas cikle (oni trovis spurojn de incendio en epoko silurio, 420 jarmilionoj antaŭe). Arbara incendio okazas kiam la vegetaĵaro estas seka. Ili estas oftaj en sudo de Eŭropo, sudokcidenta Usono kaj Aŭstralio.
Fulmo estas la ĉefa natura kaŭzo de incendioj, sed la pli oftaj estas arbaraj incendioj estigataj de homo.
- Akcidentaj: rompo de elektraj linioj, aŭtomobila aŭ aviadila akcidento, malsingardo de fumanto, nezorgita kradrostado[18], brulado de rubaĵoj, aŭ pli malofte vitra rompaĵo kiu, kiel lupeo, fokusigas sunlumon.
- Volaj: fajra senveprigo celante terkultivon sur brulita arbaro; malbonvolo pro ajna kialo; mensa malsano (piromanio).
Alia nepra kaŭzo estas la sekeco. Kiam vegetaĵo ne plu povas ĉerpi akvon el la grundo, ne nur ĝi sekiĝas kaj iĝas pli bruliĝema, sed ĝi ellasas bruliĝivajn kemiajn substancojn. Fakuloj konkludis, ke grandajn kaj longdaŭrajn arbarajn incendiojn en Aŭstralio en 2019 kaŭzis interalie strikta malpermeso forhaki arbojn eĉ por krei kontraŭbrulajn striojn. Tio kaŭzis kreskon de bruleblaj arboj kaj arbustoj kaj senefikigis kontraŭfajrajn klopodojn.
Kosmofenomenoj
[redakti | redakti fonton]
La frapegoj de kosma deveno estas kaŭzitaj per la kolizio de grandaj meteoritoj kontraŭ la Tero kaj tiuj foje estas sekvataj de amasaj formortoj. La magnitudo de la katastrofo estas kontraŭproporcia al la ofteco laŭ kiu ili okazas, ĉar la malgrandaj frapoj estas multe pli nombraj ol tiuj grandaj.
Suna ŝormo estas violenta eksplodo en la atmosfero de la Suno kun energio ekvivalenta al miloonoj de hidrogenaj bomboj. La sunŝtormoj okazas en la sunkorono kaj en la suna ĥromosfero, kaj varmigas gason je dekoj da milionoj de gradoj akcelante la pezajn elektronojn, protonojn kaj jonojn je rapidecoj proksimaj al tiuj de la lumrapido. Ili produktas elektromagnetan radiadon en ĉiuj ondolongoj de la spektro, ekde signaloj de radio ĝis gamma-radioj. La elsendoj de la sunaj ŝtormoj estas danĝeraj por la artefaritaj satelitoj kiuj estas en orbito, kosmomisioj, sistemoj de komunikado kaj la retoj de liverado.
Listo de la plej grandaj historiaj naturkatastrofoj laŭ nombro de mortigitaj homoj
[redakti | redakti fonton]| Dato | Loko | Priskribo |
|---|---|---|
| 23-an de januaro 1556 | Shaanxi-provinco, Ĉinio | Tertremo mortigis 830 000. |
| 28-a de julio, 1976 | Tangshan, Ĉinio | Ĉina registaro raportis 242 000 mortintojn. Usonaj geologiaj institutoj taksis la veran nombron je plej verŝajne 655 000. |
| 1642 | Ĉinio | Diko detruiĝis. 300 000 dronis. |
| 26-a de decembro, 2004 | Sud-okcidenta Azio | Tertremo sekvata de cunamo mortigis almenaŭ 280 000. |
| 13-a de novembro, 1970 | Orient-Pakistano | 200 000 mortintoj trovitaj post cunamo kaŭzita de ciklono. Pli ol 100 000 aliaj malaperis. |
| 9-a de aŭgusto, 1138 | Aleppo, Sirio | Tertremo mortigis 230 000. |
| 22-a de decembro, 856 | Damghan, Irano | Tertremo mortigis 200 000. |
| 16-a de decembro, 1920 | Jiangsu (Gansu)-provinco, Ĉinio | Tertremo je 8,6 mortigis 200 000. |
| 22-a de majo, 1927 | Kansu, Ĉinio | Tertremo je 7,9 mortigis 200 000. |
| 23-a de majo, 893 | Ardabil, Irano | Tertremo mortigis 150 000. |
| 1-a de septembro, 1923 | Kwanto, Japanio | Tertremo je 7,9 mortigas 142 000 kaj detruigas trinonon de Tokio. |
| 30-a de aprilo, 1991 | Bangladesh | Ciklono mortigis 131 000. |
| 5-a de oktobro, 1948 | Ashgabat, Turkmenio | Tertremo je 7,3 mortigis 110 000. |
| 1228 | Nederlando | 100 000 dronis pro inundo en Frislando. |
Notoj
[redakti | redakti fonton]- ↑ G. Bankoff, G. Frerks, D. Hilhorst (eds.). (2003) Mapping Vulnerability: Disasters, Development and People. ISBN 1-85383-964-7.
- ↑ Luis Flores Ballesteros. "What determines a disaster?" 54 Pesos Sep 2008:54 Pesos 11 Sep 2008. <http://54pesos.org/2008/09/11/what-determines-a-disaster/ Arkivigite je 2012-03-20 per la retarkivo Wayback Machine>
- ↑ D. Alexander. (2002) Principles of Emergency planning and Management. Harpended: Terra publishing. ISBN 1-903544-10-6.
- ↑ B. Wisner, P. Blaikie, T. Cannon, kaj I. Davis. (2004) At Risk - Natural hazards, people's vulnerability and disasters. Wiltshire: Routledge. ISBN 0-415-25216-4.
- ↑ Natural Catastrophes in 2012 Dominated by U.S. Weather Extremes Arkivigite je 2013-07-02 per la retarkivo Wayback Machine Worldwatch Institute, 29a de Majo, 2013
- ↑ Plena Ilustrita Vortaro 2002 p. 1015
- ↑ José Reinoso, "China revive la pesadilla de un terremoto", El País, 15a de aprilo de 2010, paĝoj 2 kaj 3. Fonto menciita USGS.
- ↑ Monto Ontake, Japanio, la 27an de septembro de 2014, 50 mortoj.
- ↑ "Human Ancestors Were an Endangered Species", 19a Januaro 2010. Arkivigite je 2010-01-24 per la retarkivo Wayback Machine Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2010-01-24. Alirita 2014-10-01 .
- ↑ Varmoondo laŭ PIV, ĉar en la senco de energifonto oni konservu ĉe la kunmetaĵoj la "o-literon" de varmo
- ↑ Tebaldi, Claudia; Meehl, Gerald A. (13th Aug 2004). "More Intense, More Frequent, and Longer Lasting Heat Waves in the 21st Century". Science 305 (5686): p. 994–997. ISSN 0036-8075. PMID 15310900. doi:10.1126/science.1098704.
- ↑ Plena Ilustrita Vortaro.
- ↑ MSN Encarta Dictionary. Flood. Arkivigite je 2011-02-04 per la retarkivo Wayback Machine Konsultita la 2006-12-28. 2009-10-31.
- ↑ Directive 2007/60/EC Chapter 1 Article2
- ↑ Glossary of Meteorology (June 2000). Flood. Arkivigite je 2007-08-16 per la retarkivo Wayback Machine Konsultita 2009-01-09.
- ↑ Barbara Ferreira (17a de Aprilo, 2011). "When icebergs capsize, tsunamis may ensue". Nature. Alirita 2011-04-27.
- ↑ Fradin, Judith Bloom kaj Dennis Brindell (2008). Witness to Disaster: Tsunamis. Witness to Disaster. Washington, D.C.: National Geographic Society. pp. 42, 43. [1][rompita ligilo] alirita la 5an de Majo 2016
- ↑ Ĝardenrostilo kaj ekbrulo[rompita ligilo] (france)
Vidu ankaŭ
[redakti | redakti fonton]